Kim jesteśmy
Współpraca
Programy
Konkursy
Baza wiedzy
CSR – Społeczna Odpowiedzialność Biznesu – „…oznacza określoną wrażliwość na sprawy otoczenia zewnętrznego (wrażliwość społeczna, ekologiczna), zdolność do utrzymania równowagi między interesami klientów, pracowników i akcjonariuszy, a także świadczenia pewnych usług na rzecz społeczności lokalnej…”[1]. CSR to sposób prowadzenia działalności nie tylko przez podmioty gospodarcze, ale także inne organizacje z różnych środowiska i sektorów: kultury, medycyny, administracji publicznej, organizacji pozarządowych, jednostek naukowo-badawczych.
Społeczna odpowiedzialność wpisuje się w strategię zarządzania, stanowi istotny element budowania wizerunku i tożsamości organizacji oraz ważny element kultury organizacyjnej. Wdrażana i realizowana jest na poziomie autonomicznych jednostek. Należy zatem zadać pytanie: czy w organizacji sieciowej, jaką jest klaster, istnieje potrzeba i możliwość prowadzenia działalności społecznie odpowiedzialnej. Czy klaster może być społecznie odpowiedzialny?
Korzeni koncepcji klastrów należy doszukiwać się w koncepcji dystryktów przemysłowych sformułowanej przez A. Marshalla na przełomie XIX i XX wieku. Klastry zdefiniował i spopularyzował M. Porter[2], określając je jako skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących. Klasyczny porterowski klaster opiera się na koncentracji geograficznej podmiotów, koncentracji sektorowej oraz na jednoczesnej konkurencji i współpracy. Dynamiczny rozwój środków telekomunikacyjnych, eliminacja wielu trudności techniczno-prawnych, związanych z przemieszczaniem się osób i towarów, znacząco ułatwiły tworzenie powiązań o szerszym zasięgu geograficznym, dysponujących większym potencjałem wiedzy udostępnianej w łatwiejszy sposób zainteresowanym uczestnikom.
Klastry są formą organizowania działalności gospodarczej i społecznej podmiotów biznesowych, naukowych, obywatelskich oraz publicznych, współpracujących ze sobą na zasadach dobrowolności, kooperacji i zaufania, w celu propagowania, generowania oraz wdrażania innowacji. Klasycznie klaster utożsamiany był z tworzeniem lokalnych uwarunkowań wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej, z wykorzystaniem potencjału i kompetencji lokalnych liderów, dla osiągania efektu synergii.[3] Dalej zauważono, że klaster jest platformą współpracy umożliwiającą transfer wiedzy. W ostatnich latach wzrasta rola klastrów w kreowaniu innowacji w światowej gospodarce. Klastry wpisują się w światowe działania pobudzające rozwój gospodarczy, są wspierane na poziomie Unii Europejskiej, na poziomie krajowym oraz regionalnym i lokalnym. Stając się środowiskami innowacji, pobudzają innowacyjność lokalną i regionalną. Unia Europejska wskazuje na istotną rolę klastrów w realizacji strategii smart specialisation[4], na poziomie kraju określa się klastry jako nowoczesny instrument wzmacniający specjalizacje regionalne i lokalne[5]. Klastry stały się trwałym elementem światowej architektury gospodarczej.
Na rozwój klastrów wpływają dwie grupy uwarunkowań: zewnętrzne i wewnętrzne. Do zewnętrznych zalicza się: rolę klastrów w regionie (ich miejsce w polityce rozwoju regionalnego), kluczowe wyzwania wynikające z polityki europejskiej i krajowej oraz możliwe do uzyskania wsparcie dla klastra. Do uwarunkowań wewnętrznych zalicza się: tożsamość klastra (wizja, misja, cele strategiczne, specjalizacja klastra), relacje klastra (poziome, pionowe, oparte na zaufaniu lub na procedurach) i jego dynamikę (cykl życia klastra, pojawianie się nowych i zanikanie relacji w klastrze oraz model zarządzania nim).
O rozwoju klastra w dużej mierze decyduje sposób w jaki klaster jest koordynowany. Należy zatem zadać pytanie jakiego menedżera/przywódcy potrzebuje klaster jako struktura sieciowa? Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie jest trudne z uwagi na samą heterogeniczność klastrów oraz zmianę paradygmatu przywództwa w organizacji. Sieciowość organizacji, przeciwstawiająca ją organizacji zhierarchizowanej, wymaga radykalnej zmiany w budowaniu relacji, w myśleniu o samej sieci współpracy, której struktura ma charakter dynamiczny przypominający węzeł komunikacyjny. W strukturze sieciowej dominują powiązania poziome, które eliminują potrzebę kreowania naczelnego kierownictwa oraz budowania jedności organizacji wokół osoby przywódcy.
W organicznym paradygmacie przywództwa[6], który odpowiada istocie klastra, najważniejsze jest zaufanie, szacunek dla podmiotowości członków oraz akceptacja dla trwającego permanentnie procesu zmian, w którym dominują niuanse i ograniczenia, a nie harmonia i podporządkowanie.[7] Przywództwo w klastrze jest utożsamiane z wpływaniem na działalność społeczną, w taki sposób, by doprowadzić do transformacji porządku społecznego.
Efektywny przywódca klastra powinien mieć umiejętność promowania kultury zaufania, budowania komunikacji między członkami klastra, która umożliwi zachowanie stabilności i spójności działań. Powinien zachęcać do poszukiwania twórczych rozwiązań problemów. Powinien inspirować aktywność wykraczającą poza efektywność ekonomiczną, budować pozytywny wizerunek klastra, angażując go w działalność społecznie odpowiedzialną. I bez wątpienia przywódca powinien działać etycznie.
PARP – Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości – realizująca działania i projekty koncentrujące się na rozwoju klastrów w Polsce, opracowała i opublikowała standardy zarządzania klastrem[8] – zasady określające pożądane cechy zarządzania i funkcjonowania koordynatorów klastrów. Celem publikacji jest podniesienie poziomu jakości zarządzania klastrami oraz udostępnienie zainteresowanym narzędzia, które pozwoli na diagnozę procesów zarządzania klastrem, identyfikację braków oraz możliwość wprowadzenia korekty. W wyniku przeprowadzonych badań wyodrębniono pięć głównych obszarów (organizacja, zasoby, procesy, usługi na rzecz członków klastra, współpraca z otoczeniem), w ramach których występują podobszary (od 2 do 6 – łącznie 19), którym zostały przypisane konkretne standardy.
W obszarze procesy, podobszarze zasada zrównoważonego rozwoju, usytuowano standard Społeczna Odpowiedzialność Biznesu (CSR)[9], zgodnie z którym działania klastra w duchu CSR oznaczają, że dąży on do rozwoju zasobów ludzkich, uwzględnia ochronę środowiska i buduje relacje z otoczeniem w swojej codziennej praktyce. Szczególną rolę w tym przypadku przypisano koordynatorowi, który powinien realizować założenia CSR w swojej działalności. Efektem dodatkowym z realizacji zasad CSR mogą być korzyści wizerunkowe, a także ekonomiczne wynikające z oszczędności energii i materiałów. Uzyskanie przez klaster pozytywnej oceny realizacji tego standardu jest możliwe po spełnieniu jednego z alternatywnych wskaźników:
1) w posiadanej strategii rozwoju znajdują się zapisy dotyczące działań CSR, związane np. z tworzeniem przyjaznych pracownikom miejsc pracy, rozwijaniem i wdrażaniem nowych, przyjaznych dla środowiska technologii, zwiększaniem efektywności energetycznej, ograniczeniem zużycia zasobów naturalnych, prowadzeniem różnego typu akcji społecznych itp., 2) koordynator podejmuje działania na rzecz promocji zasad CSR. Częstotliwość, forma i skala tych działań jest adekwatna do stanu rozwoju klastra, reprezentowanej branży oraz potrzeb i możliwości jego członków, 3) koordynator wspiera realizację działań, których celem jest realizacja zasad CSR (np. prowadzenie akcji ukierunkowanych na budowę świadomości CSR, wdrożenie niskoemisyjnych technologii, ograniczenie zużycia zasobów naturalnych itp.). Częstotliwość, forma i skala działań jest adekwatna do stanu rozwoju klastra, reprezentowanej branży oraz potrzeb i możliwości jego członków.
Taka interpretacja i ocena realizacji standardu pozwala stwierdzić, że klaster do swoich działań wprowadza elementy CSR, prowadzi działalność uwzględniającą zasady CSR, nie upoważnia jednak do określenia klastra jako społecznie odpowiedzialnego. Dlaczego? Dlatego, że bycie społecznie odpowiedzialnym (przedsiębiorstwem, teatrem, urzędem, klastrem) oznacza kompleksowe, a nie wyrywkowe realizowanie zasad CSR.
Aby klaster uznać za społecznie odpowiedzialny muszą być spełnione łącznie następujące warunki: 1) w kluczowych dokumentach (regulaminie, strategii, kodeksie etycznym) muszą znaleźć się stosowne zapisy, 2) zaangażowanie koordynatora w propagowanie i realizację działań społecznie odpowiedzialnych, przekonywanie członków klastra o potrzebie i słuszności funkcjonowania w duchu CSR, zwłaszcza mikro i małych przedsiębiorstw, które niejednokrotnie nie posiadają żadnej wiedzy w tym zakresie, 3) prowadzenie szkoleń, akcji informacyjnych na poziomie poszczególnych podmiotów/członków klastra. Bycie klastrem społecznie odpowiedzialnym wymaga autentycznego (a nie tylko deklarowanego), kompleksowego oddziaływania na środowisko lokalne w tym zakresie, poprzez propagowanie nowoczesnych technologii, eliminujących negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne i zdrowie człowieka, oddziaływanie na zachowania mieszkańców oraz władz gmin. Odwołując się do definicji Banku Światowego[10], która określa CSR jako „(…)Zobowiązanie biznesu do przyczyniania się do zrównoważonego rozwoju, przy współpracy zatrudnionych, ich rodzin, lokalnych społeczności oraz całego społeczeństwa, zmierzającej do poprawy jakości życia, co służy zarówno biznesowi, jak i rozwojowi społecznemu” – można wskazać przykłady klastrów społecznie odpowiedzialnych, które świadomie wychodzą poza poszukiwanie efektywności ekonomicznej, wkraczają w sferę społeczną, zarówno w relacjach wewnętrznych jak i zewnętrznych.
Klaster Dolina Czystej Energii został powołany w kwietniu 2014 roku w Gdańsku przez prywatne podmioty gospodarcze, tworzące Grupę Założycielską. Współpraca członków i partnerów klastra koncentruje się na promowaniu i wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań technicznych, z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju. Sieć współpracy tworzą podmioty gospodarcze, instytucje otoczenia biznesu, jednostki naukowo-badawcze, jednostki samorządu terytorialnego oraz organizacje pozarządowe, których celem jest prowadzenie działalności niewywołującej negatywnych skutków w środowisku. Aby zostać członkiem klastra należy zaakceptować Regulamin Klastra oraz Kodeks Zasad CSR. Nieprzestrzeganie deklarowanych zasad i wartości może skutkować wykluczeniem z grona członków klastra.
Działalność gospodarcza prowadzona przez podmioty klastra z założenia związana jest z czystą energią, efektywnością energetyczną, eliminowaniem technologii i rozwiązań przemysłowych degradujących środowisko naturalne. Klaster realizuje swoją działalność w czterech specjalizacjach: odnawialne źródła energii, budownictwo energooszczędne, walka ze smogiem, utylizacja odpadów. Współpraca z jednostkami samorządu terytorialnego, realizacja kompleksowych projektów, których celem oprócz optymalizacji kosztowej jest także poprawa jakości życia mieszkańców, osadzona jest w duchu CSR i polega – zgodnie z zasadą 3P tj. People–Planet–Profit – na permanentnym poszukiwaniu efektu synergii pomiędzy trzema obszarami oddziaływania członków klastra: ekonomicznym, środowiskowym oraz społecznym. Dla realizacji tak postawionego celu, klaster angażuje się w prowadzenie działalności edukacyjnej w gminach. Organizuje spotkania z władzami samorządowymi, przedstawicielami lokalnego biznesu, ze społecznością lokalną, podczas których prezentowane są kompleksowe rozwiązania dla infrastruktury gminnej, budynków użyteczności publicznej oraz dla budownictwa mieszkaniowego indywidualnego i zbiorowego, mające na celu optymalizację energetyczną i eliminowanie niskiej emisji. Spotkania te mają na celu uświadomienie wszystkim interesariuszom w środowisku lokalnym, że tylko kompleksowe rozwiązania i podjęcie wspólnego wysiłku mogą przynieść konkretne efekty w postaci stworzenia lepszego środowiska do życia.
Klastry mogą, a nawet powinny działać w duchu CSR, mogą być społecznie odpowiedzialne. Inicjatorem powinien być koordynator (lub rada klastra), który również ponosi odpowiedzialność za wprowadzanie zasad CSR do praktyki funkcjonowania klastra oraz monitorowanie ich przestrzegania. Po przeprowadzeniu kampanii informacyjnej wśród członków klastra, kolejnym etapem jest włączenie stosownych zapisów do dokumentów klastra, osadzenie strategii CSR w strategii ogólnej klastra, co nada jej długofalowy charakter. Rolą koordynatora jest także udzielanie stałego wsparcia merytorycznego oraz organizacyjnego dla tych członków klastra, którzy wdrażają CSR w działalności własnych podmiotów. Należy również przygotować klaster do raportowania społecznego, które będzie koncentrowało się głównie na pozaekonomicznych efektach prowadzonej działalności.
Wzrost zaufania interesariuszy do klastra jako sieci współpracy oraz do jego poszczególnych członków jest oczekiwanym efektem prowadzenia działalności społecznie odpowiedzialnej.
[1] Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s.32.
[2] Porter M.E., Porter o konkurencji. PWE, Warszawa 2001, s. 246.
[3] ibidem.
[4] EUROPE 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Commission Communication: Regional Policy contributing to smart growth, EU 2010
[5] Strategia rozwoju kraju 2020. Projekt Ministerstwa Rozwoju Regionalnego 2011, s. 65.
[6] Avery G.C., Przywództwo w organizacji. Paradygmaty i studia przypadków. PWE, Warszawa 2009, s. 38.
[7] Hawrysz L., Kompetencje menedżerów klastrów w: „Organizacja i Zarządzanie” Nr 4(16), Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2011, s. 178.
[8] Standardy zarządzania klastrem red: M.Piotrowski, Wyd. PARP, Warszawa 2014.
[9] Ibidem, s. 29.
[10] Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności. Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012, s.28.
[11] www.dolinaczystejenergii.org
Dr Izabela Mendel, wieloletni pracownik naukowo-dydaktyczny uczelni publicznych i prywatnych; obecnie pracownik Fundacji Innowacyjnych Technologii i Energetyki Odnawialnej w Katowicach – kieruje biurem Klastra Dolina Czystej Energii.