Społecznie odpowiedzialne inwestowanie w Polsce – komentarz Izabeli Kwiatkowskiej

W okresie od sierpnia do października 2010 przeprowadzone zostały badania  świadomości społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw oraz jej znaczenia w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych wśród inwestorów instytucjonalnych na polskim rynku kapitałowym przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu, portal Odpowiedzialne-Inwestowanie.pl oraz Korporację Badawczą Pretendent.

„Postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć,
by zasada twego postępowania była prawem powszechnie obowiązującym.
Postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom
nie służyła za środek, lecz zawsze była celem”.
– Immanuel Kant

Co to jest odpowiedzialne inwestowanie?

Koncepcja odpowiedzialnego inwestowania (Responsible Investing, RI) polega na uwzględnianiu aspektów związanych ze środowiskiem, społeczeństwem i ładem korporacyjnym (Environment, Society, Governance; ESG) w całym procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych oraz w praktykach właścicielskich. Nie chodzi o filantropię, czy też rezygnowanie z maksymalizowania stopy zwrotu na rzecz społeczno – środowiskowego pożytku. Inwestycja nie byłaby inwestycją, gdyby zaprzeczała korzyściom ekonomicznym.  Chodzi o to w jaki sposób stopa zwrotu jest wypracowywana, jakie aktywa w tym uczestniczą oraz jakie projekty są finansowane.

Czy firmy, w których posiadamy  akcje bądź obligacje respektują prawa pracownicze, czy ich produkty na różnych poziomach cyklu życia degradują środowisko naturalne, czy są zarządzane przez etycznych i odpowiedzialnych menedżerów?  Chodzi o większą świadomość i szersze spektrum czynników do analiz, a przez to również nową  jakość w zarządzaniu ryzykiem inwestycyjnym, jak i też nowe możliwości. Niektórzy widzą w tego typu inwestycjach perspektywę na dywersyfikację ryzyka portfela, jeszcze inni odpowiadają na rosnące potrzeby coraz bardziej świadomych konsumentów pragnących łączyć zysk z wartościami.

Nie zapominajmy przy tym, że inwestorzy instytucjonalni najczęściej są reprezentantami osób trzecich, wobec których wymagana jest możliwie największa transparentność  i odpowiedzialność za powierzony kapitał.  Oczywiście osoby trzecie, czyli posiadacze jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, czy też członkowie programów emerytalnych sami także powinni zgłaszać  chęć zapoznania się z szerszymi informacjami na temat tego, jak pracują ich pieniądze i jakie działania wspierają. Zwłaszcza tej ostatniej grupie, beneficjentom programów emerytalnych powinno się poświęcić szczególną uwagę, gdyż to w jaki sposób obecnie będą inwestowane ich składki, jakie ryzyka będą rozpatrywane podczas zarządzania portfelami będzie miało wpływ na wysokość ich emerytur za kilkanaście lub kilkadziesiąt lat.

Pomimo  tego (jest wiele osób, które mówią, że właśnie dzięki temu), że świat zmaga się z poważnymi skutkami ostatniego kryzysu finansowego, inwestycje odpowiedzialne rozwijają się w dynamicznym tempie. Najnowsze badanie Europejskiego Forum ds. Zrównoważonego Inwestowania (EUROSIF) wskazało, że europejski rynek aktywów zarządzanych  w sposób społecznie odpowiedzialnych jest wart ponad 5 bln euro. Dwa lata wcześniej była to wartość 2,7 bln euro, co wskazuje na wzrost o 87%.  Dla porównania w Stanach Zjednoczonych aktywa zarządzane zgodnie z koncepcją RI stanowią 1,5 bln euro, wzrosły o ok. 18% pomiędzy 2005 a 2007 rokiem i reprezentują 11% wszystkich zarządzanych aktywów w USA. Z kolei światowa inicjatywa ONZ o nazwie Zasady Odpowiedzialnego Inwestowania (UN PR), zrzesza już ponad  800 sygnatariuszy – instytucji finansowych (asset managerów oraz właścicieli aktywów) oraz firm doradczo – badawczych z 45 krajów świata, zarządzających aktywami o łącznej wartości 20 bln USD , którzy deklarują swoją gotowość do odpowiedzialnego inwestowania.

Powyższe liczby świadczą o rosnącym zainteresowaniu tym sposobem inwestowania. Jak pokazały zdarzenia na rynkach finansowych mające miejsce od 2008 roku, dotychczasowe praktyki inwestycyjne oparte o krótkoterminowe strategie, brak zaangażowania z zarządami spółek, niewłaściwe metody motywowania zarządzających aktywami,  zysk za wszelką cenę, a przede wszystkim o to, że metaforycznie człowiek był środkiem, a nie celem samym w sobie – zawiodły. Koncepcja odpowiedzialnego inwestowania pokazuje natomiast, że poprzez włączenie do tradycyjnych  analiz finansowych wspomnianych czynników ESG, można osiągnąć zarówno konkurencyjne wyniki ekonomiczne jak i mieć pośredni wpływ na szeroko rozumiane kwestie społeczno-środowiskowe. Wobec dzisiejszych wyzwań związanych z powyższymi obszarami jak również coraz większymi zapędami regulatora choćby na poziomie Unii Europejskiej w celu nałożenia odgórnych limitów, podatków, sankcji tym bardziej warto wiedzieć  jak rozpoznawać najbardziej obiecujące oraz najmniej ryzykowne cele inwestycyjne.

Czy polscy inwestorzy wiedzą co to jest CSR?

Badanie, które zostało przeprowadzone w 2010 r wśród polskich instytucji finansowych w zakresie świadomości społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw oraz jej znaczenia w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych pokazało jak jeszcze jest wiele do zrobienia w tym obszarze. Już sama liczba  instytucji, które wyraziły chęć wzięcia udziału w badaniu może wskazywać na niepopularność koncepcji odpowiedzialnych inwestycji w Polsce, z drugiej strony udzielone odpowiedzi ukazują szansę na jej rozwój.

Wśród czynników ESG, obecnie najistotniejszy wpływ na decyzje inwestycyjne badanych ma ład korporacyjny spółki. Na kolejnych miejscach natomiast plasują się odpowiednio kwestie społeczne (relacje z kluczowymi interesariuszami spółki) oraz ekologiczne. Również pytanie o ocenę wpływu czynników ESG na wartość spółki w 3 horyzontach czasowych (krótkim, średnim i długim) wskazało, że najistotniejszy, pozytywny wpływ ma znów obszar społeczny tj.  ‘inwestowanie w rozwój kapitału ludzkiego firmy’. Odpowiednio mniej punktów otrzymały natomiast ‘Inwestycje pro środowiskowe’.

Jeżeli przyjrzymy się najważniejszym kryteriom zrównoważonego rozwoju, które są brane pod uwagę przez 12 czołowych indeksów CSR, obszarem który najczęściej w nich występuje dotyczy wewnętrznych interesariuszy  – ich zdrowia i bezpieczeństwa oraz relacji pracowniczych. Wskazuje to na zrozumienie inwestorów, iż dobre wyniki firm ściśle zależą od wewnętrznej kultury biznesowej i, że organizacja  musi najpierw zacząć od siebie, żeby później efektywnie mogła rozpoznawać potrzeby i podejmować najlepsze działania wobec zewnętrznych interesariuszy oraz środowiska.

Jednakże, pomimo wskazania na istotę czynników ESG w decyzjach inwestycyjnych oraz znajomość koncepcji  CSR,  wspomniana w podsumowaniu badania „postawa obronna” instytucji finansowych polegająca na nieodbieganiu od klasycznej analizy finansowej może świadczyć o: (1) nieznajomości do końca tego, na czym de facto koncepcja CSR polega, jak również o tym (2) jakie ryzyka i szanse wiążą się z uwzględnianiem lub nie czynników ESG w procesach decyzyjnych.

W odniesieniu do znajomości koncepcji  CSR, na pytanie dotyczące tego, w których obszarach działalności spółek kwestie społeczno – środowiskowe mogą być najistotniejsze, respondenci  wskazali, że CSR ma znaczenie w ‘zarządzaniu wizerunkiem spółki’ i powinien być ‘powiązany ze strategią biznesową’.

CSR jest rozumiany jako holistyczne podejście organizacji do identyfikowania wpływów swojej działalności na obszary społeczno-środowiskowe na każdym etapie działalności oraz na każdym poziomie łańcucha dostaw i w rzeczy samej jest strategicznym podejściem. Wskazanie zatem ‘ogólnej strategii biznesowej’ jako drugiego, najważniejszego obszaru, w którym kwestie społeczno – środowiskowe mogą być najistotniejsze dla spółki przemawia za  zrozumieniem przez badanych definicji społecznej odpowiedzialności biznesu. Z drugiej jednak strony uwzględnienie ‘zarządzania wizerunkiem spółki’ jako najistotniejszego obszaru dla kwestii społeczno – środowiskowych, a  ‘zarządzanie łańcuchem dostaw’, czy też ‘rekrutację nowych pracowników (plus utrzymanie obecnych)’ uplasowanie na odpowiednio niższych pozycjach świadczy o tym, że wcześniejsze wskazanie przez badanych powiązania CSR ze ‘strategią biznesową’ de facto może się zawężać tylko do strategii wizerunkowej organizacji. Potwierdzeniem na to niech będzie pytanie związane z najistotniejszymi powodami dla których spółki wprowadzają CSR. Najwięcej głosów w tym miejscu otrzymała odpowiedź ‘wzmocnienie reputacji i wizerunku’, a najmniej ‘wzmocnienie pozycji konkurencyjnej’.

Porter & Kramer postrzegają CSR bardziej jako szansę, niż jako koszt gdyż istnieją ścisłe zależności pomiędzy działalnością firmy, a szeroko rozumianym społeczeństwem. Autorzy podkreślają, że odpowiednia identyfikacja tych zależności umożliwia firmie wypracowanie wartościowego rozwiązania, które może być wyjątkowe i niepowtarzalne dla jej klientów tworząc tym samym dla firmy przewagę konkurencyjną. Kluczem jest jednak uwzględnienie wymiaru społecznego w decyzjach strategicznych oraz zrozumienie wewnętrznych i zewnętrznych powiązań organizacji.

Co zrobić aby było lepiej?

Można zatem przypuszczać, że dopóki inwestorzy nie zmienią swojego postrzegania CSR jako istotnego wkładu w holistyczną strategię biznesową mającą bardziej przełożenie na przewagę konkurencyjną organizacji niż jej wizerunek, trudno będzie podejmować dyskusję o jakichkolwiek ryzykach ESG i ich wpływu na wycenę portfela. Przy uwzględnieniu odpowiedzi respondentów możemy opisać 2 rozwiązania do tego problemu.

Po pierwsze, firmy dostrzegające szansę w integrowaniu CSR ze strategią biznesową powinny transparentnie komunikować swoje działania w szerokim kontekście, uzasadniając podejmowane decyzje oraz jak najlepiej opisując ich wpływy na interesariuszy oraz środowisko. Tego typu informacje mogą być umieszczane w raportach społecznych. Na chwilę obecną dzisiejsze raporty społeczne spółek nie cieszą się popularnością wśród inwestorów, co również wskazało badanie. Miejscem z którego badani czerpią informacje na temat ESG są głównie strony internetowe spółek. Powodem barku korzystania z raportów społecznych może być brak obowiązku raportowania tego typu kwestii w oparciu o ustalone standardy, a więc mniejsza transparentność spółek i trudność w identyfikacji jakichkolwiek ryzyk. Niewiele firm raportuje, a jak już raportują to niekoniecznie dane z tych raportów są zrozumiałe dla inwestorów. Dla porównania, jak dobrze zauważono w badaniu obowiązkowe raportowanie w zakresie ładu korporacyjnego i wymóg dużej transparentności w tym obszarze mógł mieć przełożenie na  odpowiedzi badanych, którzy ten obszar wskazali jako najistotniejszy z trzech obszarów ESG podczas podejmowania decyzji inwestycyjnych.

Jednym z ważniejszych elementów wzrostu zainteresowania działalnością spółek w obszarze ESG dla badanych jest właśnie obowiązek publikowania okresowych raportów w tym zakresie. Z pomocą przychodzą różnego rodzaju instytucje i inicjatywy  (np. Global Reporting Initiative, GRI), które tworzą standardowe ramy raportowania społecznego, i dzięki którym jest szansa na to, aby poddać analizie konkretne sytuacje oraz wskaźniki sukcesu. Ustalone standardy raportowania mogłyby pozytywnie wpłynąć na zawartość i jakość publikowanych danych. Aby standardy raportowania upowszechnić, pomocne mogłyby być z kolei odgórne inicjatywy (np. GPW), gdzie stwarzane by były zachęty lub wręcz wymogi wobec spółek, aby okresowo raportowały swoje działania biznesowe z uwzględnieniem ich wpływu na środowisko naturalne oraz wszystkich interesariuszy. Na przykład spółki notowane na francuskiej giełdzie od 2001 roku są prawnie zobligowane do ujawniania w swoich corocznych raportach również  informację na temat społeczno-środowiskowych wpływów wynikających z ich działalności. W 2010 r  Francja poszła jeszcze o krok dalej i do 2012 roku firmy, które nie są notowane na giełdzie i liczą więcej niż 500 pracowników będą również zobligowane do większej transparentności w zakresie ESG. Warto przy tym zauważyć, że Francja przoduje w Europie pod względem liczby funduszy odpowiedzialnych społecznie (obecnie jest ich ponad 300, w 2001 r było ich 30). Podsumowując, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom inwestorów, wymóg powszechnego raportowania ESG w ustandaryzowanej postaci mógłby przyczynić się do ich większego zainteresowania brania czynników ESG pod uwagę w decyzjach inwestycyjnych.

Drugim rozwiązaniem w oparciu o odpowiedzi respondentów jest wzmocnienie pozycji zarządzających firmami oraz ich relacji inwestorskich w odniesieniu do działań CSR ich organizacji. Badani wskazali, że przed wyborem spółek najczęściej spotykają się z przedstawicielami firm, top managementem, czy biorą udział w roadshows. Również stanowiska tych właśnie osób zostały wskazane przez inwestorów jako kluczowe w aspekcie ewentualnych pytań lub wątpliwości związanych z wpływem działalności na obszary społeczno-środowiskowe. Inwestorzy dobitnie też podkreślili , że udostępnienie informacji o działaniach i wynikach ESG w obszarze ‘Relacje Inwestorskie’  może przyczynić się do wzrostu ich zainteresowania  działalnością społeczno-środowiskową spółek. Podsumowując, w swoich odpowiedziach na liczne pytania badani wskazali, że CSR komunikowany z poziomu top managementu oraz departamentu relacji inwestorskich może skuteczniej zainteresować inwestorów podjęciem szerszej dyskusji na ten temat.  Pozostaje jednak otwarte pytanie, na ile te osoby są obecnie w stanie rzeczowo rozmawiać  o ryzykach ESG ze swoimi akcjonariuszami i potencjalnymi inwestorami? Osoby zajmujące się obecnie w spółkach CSR powinny dołożyć wszelkich starań, aby top management oraz departament relacji inwestorskich był na bieżąco z wszelkimi działaniami w zakresie ESG. Warto również przeprowadzić krótkie, proaktywne badanie wśród swoich 5-7 największych akcjonariuszy odnośnie ich oczekiwań i/lub obaw związanych z działalnością spółki opartą o CSR. Można pokusić się o tezę, że zainteresowanie inwestorów tym w jaki sposób CSR odnosi się do udoskonalenia działalności organizacji może mieć przełożenie na ich większą aktywność i zaangażowanie w poszukiwanie dalszych informacji na ten temat oraz konkretne, odpowiedzialne działania inwestycyjne.

Perspektywa dla Polski

Polscy inwestorzy są na dobrej drodze do uwzględnienia obszarów związanych z CSR w swoich decyzjach. Wyzwaniem ciągle jednak pozostaje brak pełnej świadomości na czym tak naprawdę CSR polega oraz jakie ryzyka oraz szanse są z nim związane. Stąd też jednym z trzech głównych powodów, dzięki któremu badani mogą się bardziej zainteresować odpowiedzialnym inwestowaniem są wyniki indeksów złożone ze spółek  o najwyższych standardach społecznej odpowiedzialności biznesu. Z pomocą przychodzą tutaj liczne badania (zebrane np. na tej stronie sristudies.org) wskazujące na pozytywne relacje między CSR, a wynikami finansowymi przedsiębiorstw. Z kolei według firmy doradczej McKinsey, programy środowiskowe, społeczne i związane z ładem korporacyjnym mogą tworzyć wartość na wiele sposobów, przyczyniając się do ogólnego wzrostu, wyższej stopy zwrotu z kapitału, poprawy jakości zarządzania lub zmniejszenia ryzyka działalności. Pytanie jednak pozostaje, czy skupiać się na takim pytaniu „Czy CSR się nam opłaca?”, czy może jednak na innym „Jak najlepiej zidentyfikować szanse i ryzyka związane z ESG?”. Trzeba bowiem zdać sobie sprawę, z tego że jednoznaczna odpowiedź na pierwsze pytanie bez względu na obraną metodologię, zawsze będzie zostawiała cień wątpliwości związany przede wszystkim z kompleksowością CSR jako takiego na poziomie branż, procesów, produktów, jak również odmiennych podejść ludzi do tego co tak naprawdę jest odpowiedzialne.

Stąd też i różnorodne strategie odpowiedzialnego inwestowania, które zależą również od wiedzy i doświadczenia inwestorów w tej materii, ogólnych kompetencji zarządzającego oraz najbardziej palących wyzwań, których doświadczają bezpośrednio bądź pośrednio w makro- lub mikrootoczeniu. Dodatkowo takie czynniki jak kwestie kulturowe, wielkość firm mogą być kolejnymi obszarami analiz pod kątem ESG. Poszczególne obszary, takie jak prawa człowieka, szeroko pojęte kwestie środowiskowe, zaangażowanie społeczne czy ład korporacyjny również otrzymują od inwestorów odpowiednie wagi i w związku z tym powstają różne metodologie i strategie doboru odpowiedzialnych spółek do portfeli.

Kluczem zatem jest transparentność zarówno spółek wobec swoich interesariuszy, jak i inwestorów wobec swoich klientów/beneficjentów. Transparentność to jedyny wspólny mianownik w rozgorzałych dyskusjach nad tym „co zrobić, aby było lepiej”.

Aby raportowanie miało natomiast odpowiednią jakość oraz zasięg nieodzowna jest pomoc rządu, giełdy, czy tez innych instytucji, które stworzą odpowiednie zachęty oraz ramy dla raportowania CSR/ESG przez firmy oraz inwestorów. Zanim to jednak nastąpi, inwestorzy zawsze mogą aktywnie korzystać ze swoich praw korporacyjnych i samodzielnie lub w koalicji (służy do tego np. platforma Clearinghouse UN PRI)  podjąć działania (np. dialogu z zarządem) w odniesieniu do tych kwestii, których nie udało się zidentyfikować w raportach społecznych. Efektywne zaangażowanie może jednak mieć miejsce, dopiero wtedy gdy inwestorzy zrozumieją ryzyka oraz szanse inwestycyjne związane z ESG.

Polska jest na dobrej drodze do tego, aby odpowiedzialne inwestycje mogły się rozwijać. Obecnie na naszym rynku jest już kilkadziesiąt funduszy (głównie akcji zagranicznych) oraz produktów inwestycyjnych opartych głównie o sektor energii odnawialnej, czy też wyszczególnione aspekty społeczno-środowiskowe (wykluczenie z portfela spółek mogących mieć negatywne skutki dla środowiska naturalnego człowieka lub powodować negatywne skutki społeczne). Również od 2009 roku Giełda Papierów Wartościowych wprowadziła pierwszy w Europie Środkowo-Wschodniej indeks odpowiedzialnych spółek o nazwie RESPECT Index. Istnieje także szereg innych rankingów i konkursów mających na celu wynagrodzić najbardziej odpowiedzialne spółki w odpowiednich kategoriach. Szansą na większe tempo rozwoju odpowiedzialnych inwestycji może też być aktywizacja i promocja swoich działań w zakresie RI przez zagraniczne instytucje działające w naszym kraju (np. Aviva, Axa, KBC, UBS), które są sygnatariuszami Zasad Odpowiedzialnego Inwestowania ONZ i w innych krajach już aktywnie je wdrażają.

[1] Czynniki ESG (ang. ESG – Environment, Society, Governance) – czynniki środowiskowe, społeczne i ładu korporacyjnego.

Autorzy