Artykuł ekspercki

Praca i opieka – od równych praw do równych szans płci na rynku pracy

27 października 2020
Tekst pierwotnie ukazał się w 18. edycji Raportu "Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki" 

Na przełomie 2019 i 2020 roku Forum Odpowiedzialnego Biznesu zrealizowało badanie Praca zawodowa a pełnienie ról opiekuńczych przez kobiety i mężczyzn w Polsce. Projekt, przygotowany we współpracy z Santander Bank Polska oraz Henkel Polska i agencją badawczą Puzzle, objął blisko 3400 osób. Inspiracją było w dużym stopniu badanie brytyjskie z 2018 roku Equal Lives. Parenthood and caring in the workplace przeprowadzone przez Business in the Community (BITC).

Polskie badanie składało się z części jakościowej – 11 grupowych wywiadów pogłębionych (FGI – focus group interviews), w tym ośmiu FGI z pracownikami, dwóch FGI ze specjalistami HR i jednym FGI z menedżerami, oraz ilościowej, uzupełnionej o desk research – badanie źródeł wtórnych (Główny Urząd Statystyczny). Dla uzyskania wyników reprezentatywnych 1200 wywiadów w części ilościowej zrealizowano zgodnie ze strukturą populacji Polaków według: płci, wieku i wielkości miejscowości. Blisko 70% badanych stanowili pracownicy dużych organizacji z całego kraju, w większości zatrudnieni na pełen etat. Zależało nam na poznaniu skali zjawiska łączenia obowiązków opiekuńczych z pracą, wskazaniu problemów i barier w ich wypełnianiu oraz oczekiwań pracownic i pracowników – bazy do dalszych dyskusji.

Temat ról opiekuńczych jest ważny w kontekście dyrektywy Komisji Europejskiej dotyczącej równowagi między pracą a życiem prywatnym (WLB), regulacji przyjętej w 2019 roku, na której wdrożenie państwa członkowskie mają czas do sierpnia 2022 roku. Przede wszystkim przyznaje ona ojcom prawo do dwóch miesięcy niezbywalnego urlopu, innym, znacznie mniej dyskutowanym novum jest urlop opiekuńczy – w wymiarze pięciu dni roboczych rocznie (obecnie są to dwa dni tylko dla rodziców dzieci do lat 14) oraz objęcie ich prawem do elastycznej pracy. Czekają nas więc debata i decyzje, w jakim zakresie rozwiązania dotyczące ułatwienia łączenia ról zawodowych i opiekuńczych zostaną wprowadzone do polskiego prawa pracy, a także w jaki sposób fi nansowane będą koszty koniecznych zmian. Wyniki naszego badania mogą być podstawą do sformułowania potrzebnych rekomendacji na poziomie przedsiębiorstw, ustawodawcy i samorządu lokalnego.

Praca i opieka – kluczowe dla równości płci

Jak wynika z badania równości płci Europejskiego Instytutu Równości Płci (European Institute for Gender Equality – EIGE), Polska jest jednym z krajów europejskich o największych nierównościach w zakresie czasu. To kobiety ponoszą zdecydowanie większy ciężar codziennego funkcjonowania rodziny, w tym pełnienia ról opiekuńczych. Badanie FOB pokazuje, że w zdecydowanej większości 88% przypadków to opieka nad zdrowymi dziećmi, w 10% wskazań nad niesamodzielnymi dorosłymi, rodzicami, partnerem lub partnerką, a w 4% – nad dzieckiem z niepełnosprawnością (czasem opieka dotyczy równocześnie dzieci i dorosłych, stąd wartość ponad 100%). Pełnienie ról opiekuńczych dotyczy co trzeciego gospodarstwa domowego, połowy zatrudnionych na umowę o pracę – ponad 6,2 mln osób.

80% pracowników i pracownic ma w swoim miejscu pracy osoby z obowiązkami opiekuńczymi, a trochę mniej niż połowa (39%) wie o tym, że kolega czy koleżanka z pracy opiekuje się kimś dorosłym. Jest więc to zjawisko powszechne, dlatego istotne dla równości płci i rynku pracy, trudno przecenić więc rolę dyrektywy WLB w tym kontekście. Rzeczywistość opiekuńczą w Polsce kształtują w znacznym stopniu dwa czynniki: słaby system opieki instytucjonalnej i demografi a. W obu obszarach Polska mierzy się tu z poważnymi wyzwaniami. Z jednej strony, jest to niewystarczająca infrastruktura usług opiekuńczych i wypełnienia tzw. celów barcelońskich, które dotyczą zapewnienia opieki instytucjonalnej dla dzieci. Z drugiej strony, szybko starzejące się społeczeństwo sprawia, że liczba dorosłych potrzebujących opieki będzie rosła. Już dziś jedna czwarta polskiego społeczeństwa ma więcej niż 60 lat, przy czym osób starszych niż 80 lat jest 1,8 mln, czyli więcej, niż rodzi się dzieci w ciągu czterech lat. Nic dziwnego więc, że rezygnacja z pracy lub jej czasowe przerwanie w związku z pełnieniem opieki to zjawisko, z którym zetknęło się aż trzy czwarte pracowników. Dotyczyło ono przede wszystkim kobiet ze względu na opiekę nad dzieckiem (62% wskazań), ale aż w 30% przypadków ankietowani wskazywali jako przyczynę takiej decyzji opiekę nad niesamodzielnym dorosłym.

Temat ważny tylko dla kobiet?

Skoro role rodzicielskie to najpowszechniejsza forma obowiązków opiekuńczych, zbadaliśmy, jaki jest poziom znajomości praw przysługujących mężczyznom. Polska ma dość szeroki zakres tych świadczeń: ojcowie mogą korzystać zarówno z urlopu ojcowskiego, jak i tacierzyńskiego (płatnych w 100%) czy wreszcie rodzicielskiego (60% wynagrodzenia) lub bezpłatnego urlopu wychowawczego do 36 miesięcy, jak również dwóch pełnopłatnych dni opieki nad dzieckiem do 14 lat. Dobrą lub bardzo dobrą wiedzę na ten temat deklaruje aż trzy czwarte ojców opiekunów dzieci do lat sześciu. Ośmiu na dziesięciu badanych kojarzy urlop tacierzyński, ojcowski oraz dni na opiekę nad dzieckiem do 14 roku życia.

Weryfikacja tej wiedzy pokazuje jednak jej pozorność, aż 48% ankietowanych wskazało, że nie skorzystali z urlopu ojcowskiego, gdyż ich partnerka chciała z niego skorzystać, podczas gdy to urlop przeznaczony wyłącznie dla ojców. Opieka nad dziećmi jest obecnie domeną kobiet, jednak w odniesieniu do osób dorosłych widać zdecydowanie większe zaangażowanie mężczyzn. Częściej sprawują oni samodzielnie, bez pomocy innych osób, opiekę nad zależną osobą dorosłą (34% zaangażowanych mężczyzn wobec 25% kobiet; w przypadku samodzielnej opieki nad dzieckiem to: 4% mężczyzn i 11% kobiet), dużo częściej niż w przypadku dzieci sprawują też główną rolę (34% mężczyzn wobec 46% kobiet, w odniesieniu do dzieci jest to odpowiedni 57% kobiet i zaledwie 15% mężczyzn), częściej dzielą się po równo opieką z partnerem czy partnerką (20% mężczyzn i 15% kobiet, w odniesieniu do dzieci to odpowiednio 29% kobiet i 61% mężczyzn).

Zastanawiając się, jak wyrównać szanse kobiet i mężczyzn na rynku pracy w kontekście pełnienia ról opiekuńczych, należy zwrócić uwagę na kwestię ich percepcji. Z opinii pracowników wynika, że role opiekuńcze mężczyzn i kobiet są postrzegane praktycznie jako równoprawne przez obie grupy. I to zarówno jeśli chodzi o prawa obu płci do korzystania z czasu wolnego z przeznaczeniem na obowiązki opiekuńcze (90% twierdzących odpowiedzi kobiet i 82% takich odpowiedzi mężczyzn), jak i w odniesieniu do pytania o to, czy mężczyźni powinni angażować się w opiekę nad dziećmi w takim samym stopniu jak kobiety – odpowiednio 88% odpowiedzi twierdzących kobiet i 75% odpowiedzi na tak mężczyzn.

Równocześnie, widać oczekiwanie kobiet, by mężczyźni w jeszcze większym stopniu angażowali się w opiekę. Kobiety mają też większą świadomość, że zaangażowanie mężczyzn w opiekę ułatwiłoby im rozwój kariery – 81% kobiet wobec 64% mężczyzn. Z drugiej strony, wciąż mężczyźni częściej niż kobiety zgadzają się z tym, że główną rolą mężczyzny jest dostarczanie pieniędzy i zasobów dla swojej rodziny: uważa tak około 40% mężczyzn i około jednej trzeciej kobiet. To wciąż dość dużo, jednak to oczekiwanie mniejszości kobiet i mężczyzn.

Co ważne, wyniki badania pokazują także, że nie są potrzebne osobne dla obu płci regulacje prawne dotyczące praw opiekuńczych. Wyraźna większość badanych (71%) jest zdania, że wystarczy określenie tych praw bez rozróżniania na kobiety i mężczyzn, przy czym brak jest istotnych różnic w opiniach kobiet i mężczyzn oraz pracowników firm mniejszych i dużych. Jedynie 17% badanych ma inne zdanie. Powszechne jest też zrozumienie dla potrzeby wspierania opiekunów w miejscu pracy: zdaniem ponad 70% badanych pracownicy opiekunowie powinni mieć dodatkowe możliwości i prawa w miejscu pracy, przeciwko takim rozwiązaniom jest jedynie 10% respondentów.

Badanie pokazuje, że do korzystania ze swoich praw i urlopów mężczyzn najbardziej zachęciłaby pewność, że nie wpłynie to na dalszą karierę opiekunów, ale przede wszystkim zmianę w postrzeganiu ról kobiet i mężczyzn, z wyraźnym otwarciem na przejmowanie w większym stopniu ról opiekuńczych, zwłaszcza opiekę nad dorosłymi przez mężczyzn.

Trudno przecenić rolę edukacji i upowszechnienia wiedzy na temat obowiązujących już praw dla wyrównywania szans płci w miejscu pracy. Bardzo potrzebne są więc rozwiązania dotyczące budowania kultury organizacyjnej, sprzyjającej rozumieniu obowiązków opiekuńczych kobiet i mężczyzn, empatia, wsparcie bezpośredniego przełożonego. Dbanie o pełną i dostępną informację, szkolenia – jedynie 12% menedżerów czuje się dostatecznie przeszkolonych w tym zakresie.

Niezależnie jednak od inicjatyw biznesu i wsparcia samorządów (miejsca opieki dla dzieci i dorosłych, w tym opieki wytchnieniowej, opieki pielęgniarskiej, dostępnej infrastruktury itp.) konieczne są też rozwiązania systemowe. Równocześnie obawa przed obniżeniem dochodów sprawia, że w Polsce bardzo rzadko (w 16% przypadków) wykorzystywane jest udogodnienie oferowane przez 19% pracodawców – etaty cząstkowe, które znacząco mogą poprawić aktywność zawodową kobiet (co najlepiej pokazują dane z Holandii). Stąd oczekiwania formułowane pod adresem ustawodawców: skrócenie czasu pracy (np. czterodniowy tydzień pracy, krótsze godziny pracy), dodatkowe dni wolne, wreszcie różnego rodzaju zasiłki czy dopłaty.

Wsparcie w łączeniu pracy z obowiązkami opiekuńczymi, wyrównywanie szans płci poprzez system zachęt i informowanie o prawach kobiet i mężczyzn to czynniki niezbędne do zwiększenia aktywności kobiet na rynku pracy, obecnie o kilkanaście procent niższej niż w przypadku mężczyzn. Polskie rozwiązania na bazie unijnej dyrektywy WLB powinny w maksymalnym stopniu odzwierciedlać, że nie są to dodatkowe benefity, a aktywność istotna dla zwiększania równości i spójności społecznej.

Pobierz raport z badania „Praca zawodowa a pełnienie ról opiekuńczych przez kobiety i mężczyzn w Polsce >>

Autorzy

Marzena Strzelczak

Marzena Strzelczak

Prezeska Forum Odpowiedzialnego Biznesu, na stanowisku Dyrektorki Generalnej od października 2014 roku. Od końca 2015 roku odpowiada także za koordynację polskiej Karty Różnorodności i współpracę z Platformą Diversity Charters przy Komisji Europejskiej.

Ekspertka w zakresie komunikacji i CSR, coach ICC. Doświadczenie zawodowe zdobywała w dużych grupach kapitałowych, w branży finansowo-ubezpieczeniowej oraz w sektorze energetycznym m.in. jako menedżerka/dyrektorka ds. komunikacji korporacyjnej, pełnomocniczka Zarządu ds. Strategii Zrównoważonego Rozwoju i Odpowiedzialnego Biznesu, szefowa zespołu dialogu ze społecznościami lokalnymi, członkini zarządu korporacyjnej fundacji.

Na co dzień koordynuje program Karta Różnorodności i zarządza Zespołem FOB, uczestnicząc w kształtowaniu wszystkich projektów i programów Forum w wyjątkowym gronie kreatywnych indywidualistów, doskonałych również w pracy zespołowej.

Absolwentka polonistyki UW, studiów podyplomowych dotyczących PR, marketingu i CSR w Polsce i za granicą m.in. na Uniwersytecie w Genewie i na Uniwersytecie w Cambridge.

Prywatnie, nie wyobraża sobie życia bez przyjaciół i czytania.