Artykuł ekspercki

Zielone pieniądze, czyli banki 3.0

13 stycznia 2011

Autorka: Olga Pietkiewicz, Koalicja na rzecz odpowiedzialnego biznesu

Podobno już rzymscy legioniści ślubowali, że będą opiekować się finansowo rodzinami towarzyszy broni poległych w walce, robiąc to, co dzisiaj nazwalibyśmy prawdopodobnie jakąś formą bankowości partycypacyjnej. Obecnie, po dwóch tysiącach lat i jednym z najgłębszych kryzysów finansowych i gospodarczych od początku wieku, inicjatywy tworzenia odpowiedzialnej bankowości nabierają nowego znaczenia. Czy banki mogą być elementem rozwiązania, a nie najczarniejszym charakterem globalnej gospodarki? Jak może wyglądać zrównoważona, zielona bankowość 3.0?

W jaki sposób banki przechodzące głęboki kryzys zaufania i okrzyknięte głównym winowajcą załamania się globalnej gospodarki, mogą być częścią bardziej zrównoważonej i odpowiedzialnej ekonomii, która dba w tym samym stopniu o zyski, jak i o ludzi oraz planetę?

Inicjatywy są różne. Triodos, wybrany przez Financial Times [1] najbardziej zrównoważonym bankiem 2009 roku, zwiększył swoje aktywa o 11 procent w ciągu pierwszych sześciu miesięcy tego roku. [2] Dziesięć najlepiej znanych odpowiedzialnych banków działających na rzecz środowiska, społecznej przedsiębiorczości oraz wspólnot posiada łączne aktywa wysokości około 30 miliardów dolarów, a aktywa banków zajmujących się mikro finansowaniem, pomimo że działają na rynkach wschodzących, warte są prawie 50 mld dolarów, przy czym liczba ich klientów sięga 150 milionów. [3] Banki pełnią rolę pośrednika, dlatego ich udział w budowaniu zrównoważonej gospodarki może być istotny. Dysponują również wysoko specjalistycznymi systemami oceny i analiz ryzyka.

„Potrzebujemy nowej, lepszej równowagi pomiędzy trzema głównymi elementami produkcji: zasobami naturalnymi, siłą roboczą oraz kapitałem,” – pisze Peter Blom, prezes Triodos Bank na stronie GABV. „Pomimo kryzysu finansowego, nie brakuje nam pieniędzy, musimy tylko lepiej ich używać.”

Podobnie uważa wykładowca MIT Otto Schamer. [4] Przepływy pieniędzy i kapitału muszą zostać zaprojektowane na nowo, żeby służyć wszystkim sektorom gospodarki. Partycypacyjne instrumenty finansowe, systemy pożyczek społecznościowych, lokalne waluty, negatywne odsetki to proponowane przez autora rozwiązania, które mogą pomóc w przejściu od tego, co nazywa kapitalizmem 2.0 (obecny system gospodarczy) do kapitalizmu 3.0, czyli prawdziwie zielonego, zapobiegającego wykluczeniu społecznemu, intencjonalnego gospodarczego eko-systemu (green, inclusive and intentional ecosystem economy) [5].

ekologiczne finanse

Obecny system finansowy stwarza nadwyżki pieniędzy i kapitału w obszarach, które przynoszą wysokie zwroty finansowe ale niskie korzyści środowiskowe i społeczne. Jednocześnie brakuje funduszy na ważne społeczne i wspólnotowe inwestycje o niskich zyskach finansowych (np. edukacja biednych dzieci). System bankowy musi być otwarty, zapobiegający wykluczeniu społecznemu i dostępny na rozsądnych warunkach dla wszystkich (Simme, Greenham, New Economic Foundation) [6].

„Coraz bardziej skoncentrowana, monolityczna i quasi-monopolistyczna branża bankowa nie wypełniła społecznej strony kontraktu,” – uważają autorzy. „Potrzebujemy ekologicznych finansów, które zapewnią większą dywersyfikację instytucji służących różnym rynkom i potrzebom (…).” [7]

Podobnie jak w naturalnych ekosystemach różnorodność zwiększa odporność na szoki (resilience) całego systemu. Zarówno ostra konkurencja jak i harmonijna współzależność funkcjonują obok siebie. Różne instytucje rozwijają specjalistyczne umiejętności, a cały system funkcjonuje bardziej efektywnie wypełniając wiele różnych ról.

W Manifeście na rzecz lepszej bankowości autorzy proponują między innymi wprowadzenie „oświadczenia o celu” (Statement of Purpose), aby regulatorzy i klienci mogli dowiedzieć się, w jaki sposób działalność banku przyczynia się (lub nie) do tworzenia produktywnej gospodarki służąc społeczeństwu i ochraniając środowisko naturalne.

globalna akupunktura

Zmiany w systemie finansowym to jedne z siedmiu proponowanych przez Schamera punktów wzmocnienia, które trzeba, podobnie jak w leczeniu akupunkturą, zastosować równocześnie. Wśród pozostałych sześciu znajdują się kwestie dotyczące mechanizmów koordynacyjnych (przejście od konkurencji, czyli świadomości ego, do myślenia intencjonalnego, czyli eko-świadomości), środowiska (stworzenie zamkniętych cykli produkcji i konsumpcji), siły roboczej, technologii, przywództwa oraz publicznej debaty (tworzenia kultury partycypacyjnej).

Równoczesne działanie we wszystkich siedmiu obszarach jest niezbędne, uważa Schamer, ponieważ kryzys finansowy jest tylko symptomem głębszych, globalnych problemów. Problem dotyczy różnych przejawów działalności człowieka, stanu środowiska, żywności, energii, wody, edukacji, ochrony zdrowia czy klimatu etc. „Dyskusja o kryzysie ma miejsce wszędzie,” – pisze autor. „(…) Każda ma swoją nomenklaturę, organizacje pozarządowe, konferencje, magazyny, strony internetowe, mechanizmy finansowania, programy i tak dalej,” – „(…) Brakuje jednak polemiki, o tym jak te problemy są wzajemnie powiązane i o ich systemowych korzeniach.” Jak zatem mogły by wyglądać zrównoważone banki? Dla HSBC bycie zrównoważonym oznacza globalne zarządzanie biznesem tak, aby był długotrwały.

bank eko-inteligenty

SustainLINK definiuje bank eko-inteligentny jako instytucję, która działa w zgodzie z interesami społeczeństwa i środowiska.  „Ponieważ banki eko-inteligentne zwracają uwagę na szczegóły takie jak polityka środowiskowa, zaangażowanie na rzecz wspólnoty oraz wydajność energetyczną, są lepiej przygotowane do podejmowania podpartych wiedzą decyzji i działania w zgodzie z dobrem interesariuszy. [8]

Póki co „większość banków sięgnęła po nisko zawieszone owoce, elektroniczne wyciągi, recycling, wydajność energetyczną otoczenia,” – uważa Dave Meyer, doradca do spraw zrównoważonego rozwoju z SEEDS Global Alliance. „To wszystko dobrze i godne zauważenia, ale nie przełomowe ani innowacyjne.” Meyer jest zwolennikiem głębokich, instytucjonalnych zmian tak, aby zrównoważone cele były odzwierciedlone w zarządzaniu całą instytucją. Oznacza to między innymi zrównoważony ład korporacyjny, zrównoważone, ustandaryzowane kryteria scoringowe do zarządzania ryzykiem kredytowym oraz kryteria kredytowania.

Odpowiedzialna bankowość rozwija się od lat, ale przyspieszyła znacząco po ostatnim kryzysie finansowym. Dlaczego te na pierwszy rzut oko niekonwencjonalne instytucje finansowe są bardziej odporne na finansowe szoki?

esencja bankowości

Wspomniany wcześniej Triodos bank mówi o sobie, że finansuje odpowiedzialny biznes, co owocuje jasnymi społecznymi, środowiskowymi oraz kulturowymi korzyściami. Jest bezpośrednio powiązany z gospodarką realną, finansując tylko przedsiębiorstwa dostarczające produktów i usług, których ludzie potrzebują. To esencja tradycyjnej bankowości [9]. Przyzwoity zysk, silna baza kapitałowa oraz stabilna baza finansowania z depozytów są integralną częścią jego podejścia do biznesu. „Uważamy, że ten prosty model bankowości, to model, jaki powinien obowiązywać,” – pisze Peter Blom, prezes Triodos Bank na stronie GABV.

Banki takie jak Triodos, które nie były przygotowane, żeby inwestować w ryzykowne, skomplikowane lewarowane instrumenty finansowe, poradziły sobie w czasie ostatniego kryzysu dużo lepiej. Wcześniej klienci odnosili się sceptycznie do małych banków, teraz rozumieją, że bycie bliżej strefy realnej jest bezpieczniejsze niż zaangażowanie w światowe rynki poprzez instrumenty lewarowane.

Kolejnym czynnikiem sukcesu jest relacja z akcjonariuszami. Triodos świadomie nie jest notowany na giełdzie, ponieważ uważa, że relacja z akcjonariuszami jest anonimowa. Bank chce być blisko swoich udziałowców i wyjaśniać im swoją strategię. To jakość portfela kredytowego ma determinować wartość banku, a nie rynek. Banki, które są notowane na giełdzie, muszą walczyć z byciem postrzeganymi jako słabe instytucje, kiedy ceny ich akcji spadają.

bankowość partycypacyjna w praktyce – peer to peer lending

Bankowością partycypacyjną tradycyjnie nazywa się bankowość, która ze względów religijnych nie jest oparta na oprocentowaniu (bankowość muzułmańska). W tym artykule używam tego terminu w szerszym znaczeniu, na określenie wspomnianych wyżej partycypacyjnych instrumentów finansowych. Klienci w większym stopniu decydują o warunkach zawieranych transakcji, a rola banku jako pośrednika finansowego jest ograniczona lub nie istnieje, jak na przykład w systemie pożyczek wzajemnych.

Systemy pożyczek bezpośrednich (peer to peer lending), nazywanych też pożyczkami wzajemnymi, społecznymi lub społecznościowymi rozwijają się zwykle, kiedy kryteria udzielania kredytów konsumenckich ulegają zaostrzeniu. Po pierwsze dlatego, że społeczeństwa w naturalny sposób ewoluują, gromadząc kapitał i zwiększając możliwości finansowania pomysłów oraz absorbowania ryzyka. Im większa wspólna pula pieniędzy, tym większe możliwości. Po drugie dlatego, że społeczne pożyczanie jest tańsze niż kredyty konsumenckie [10].

Nie bez znaczenia jest też dostępność technologii, której na pewno nie mieli do swojej dyspozycji rzymscy legioniści. Internet i portale społecznościowe umożliwiają nawiązywanie kontaktów między ludźmi na niespotykaną dotąd skalę. Z drugiej strony mechanizmy elektroniczne umożliwiają ocenę ryzyka kredytowego. Oprócz tradycyjnych systemów scoringowych, dla tych, którzy potrafią szukać, nawet Facebook może być źródłem informacji o zdolności kredytowej.

Były wykładowca Harvardu oraz wice prezes firmy doradczej Diamond Management and Technology Consultants John Sviokla uważa pożyczki wzajemne za jedną z kluczowych innowacji w sektorze usług finansowych w tej dekadzie. Efektem ubocznym powstania tego tańszego rynku będzie wzrost dostępności takich usług i tendencja do łączenia ich z tradycyjnym rynkiem produktów finansowych. Inwestorzy z głównego nurtu wybiorą najlepszych inwestorów działających w ramach platform pożyczek społecznych, żeby wykorzystać ich zaawansowane zdolności oceny ryzyka kredytowego. Zaczną ich finansować, co umożliwi dalszy rozwój tego rynku. Ponadto w ciągu pięciu lat każdy większy bank będzie najpewniej oferował własną sieć pożyczek społecznych. [11]

Kokos, największa polska platforma pożyczek społecznych, która ma 125 tysięcy użytkowników, przekonuje, że inwestycje w pożyczki bezpośrednie przynoszą dwie główne korzyści: „zwrot na kapitale, który powinien być wyższy od lokat bankowych i bezpieczniejszy od obrotu akcjami na giełdzie papierów wartościowych oraz satysfakcję z udzielonej bezpośredniej pomocy innym osobom.´´ Kokos, którego operatorem jest firma Blue Media specjalizująca się w obsłudze platform transakcyjnych, od początku działalności w 2008 roku zrealizował pożyczki na kwotę 34,9 mln złotych o średnim oprocentowaniu 19,76 procent. To jednak bardzo niewiele w porównaniu do rozmiarów rynku kredytów konsumenckich, który wynosi w Polsce około 130 mld złotych. [12] Na początku roku przestała też działać firma Monetto.pl, jeden z trzech pozostałych graczy na rynku pożyczek wzajemnych w Polsce, obok Smava.pl oraz Finansowo.pl.

Bezpieczeństwo inwestowania w takiej formie oraz wysokość zwrotu na kapitale są również kwestią dyskusyjną. Ale sam pomysł, zważywszy na to jak zaostrzony jest obecnie tradycyjny rynek kredytów konsumenckich, przyczynia się do rozwoju niezbędnego dla gospodarki finansowania. Tego typu inicjatywy stwarzają  też poduszkę bezpieczeństwa w przypadku, gdyby system finansowy znalazł się w przyszłości w sytuacji szoku, uważa Sviokla.

W drugim kwartale 2010 polskie banki zaostrzyły kryteria udzielania kredytów konsumpcyjnych i przewidywały dalsze ich zaostrzanie w kolejnym kwartale [13]. Główną przyczyną zaostrzania polityki kredytowej pozostaje pogorszenie jakości portfeli kredytowych. Czy może to oznaczać dodatkowy impuls dla rynku pożyczek wzajemnych?

Autorka współpracuje z Pracodawcami RP w ramach programu Koalicja na rzecz odpowiedzialnego biznesu: www.koalicjacr.pl.

Artykuł chroniony prawami autorskimi na zasadach Creative Commons 3.0.

 

[1] Financial Times oraz International Finance Corporation (agenda Banku Światowego) od pięciu lat wyróżniają banki oraz instytucje finansowe tytułem Najbardziej Zrównoważonego Banku (Sustainable Bank of the Year Award) za innowacje w zakresie łączenia aspektów społecznych, środowiskowych oraz związanych z ładem korporacyjnym. W poprzednich edycjach tytuł otrzymał między innymi HBSC (2006 ), ABN Amro (2007) oraz brytyjski Co-operative Bank (2010).

[2] Aktywa Triodos Banku wzrosły o 11 procent do 3,3 miliarda euro w ciągu pierwszych sześciu miesięcy tego roku. W tym samym okresie zeszłego roku aktywa banku zwiększyły się o 13 procent (www.triodos.com)

[3] Dane Global Alliance for Banking on Values (GABV), organizacji zrzeszającej 11 wiodących zrównoważonych banków z całego świata (m.in. holenderski Triodos Bank, szwajcarski Alternative Bank ABS, włoski Banca Popolare Esica oraz peruwiański Mibanco, Banco de la Microempresa), które razem pracują nad znalezieniem globalnych rozwiązań dla międzynarodowych problemów jako alternatywy dla obecnego systemu finansowego.
Dla porównania aktywa polskiego sektora bankowego wyniosły w czerwcu roku 1,130 mld złotych, czyli około 375 miliardów dolarów.

[4] Otto Schamer, Seven Acupuncture Points for Shirting Capitalism to Create a Regenerative Ecosystem Economy, Oxford Leadership Journal, June 2010, Volume 1, Issue 3
Schamer jest wykładowcą MIT oraz członkiem założycielem MIT Green Hub. Razem z Peterem Senge, Josephem Jaworski oraz Betty Sue Flowers napisał książkę pt. „Presence: An Exploration of Profound Change in People, Organizations and Society”.

[5] Zielony, czyli mający na uwadze środowisko naturalne, zapobiegający wykluczeniu społecznemu oraz intencjonalny, czy partycypacyjny (taki, w którym ludzie są współtwórcami).

[6] New Economics Foundation (nef), Andrew Simms,Tony Greenham, Where did our money go? Building a banking system fit for purpose., 2010.
Nef jest niezależnym ośrodkiem badawczym zajmującym się poprawą jakości życia poprzez promowanie alternatywnych do głównego nurtu myślenia, innowacyjnych rozwiązań.

[7] Jak wyżej.

[8] SustainLINK to niezależna firma badawcza, która zajmuje się opracowywaniem profili eko-inteligentnych instytucji finansowych.

[9] Za GABV, www.gabv.org.

[10] John Sviokla, Przełomowe idee na 2009 rok: Zapomnij o banku, pożycz od Kowalskiego, Harvard Business Review Polska, luty 2009

[11] Jak wyżej.

[12] Sektor bankowy – podstawowe dane, Komisja Nadzoru Finansowego, czerwiec 2010. Liczba uwzględnia kredyty dla gospodarstw domowych – ratalne konsumpcyjne, ratalne  samochodowe, konsumpcyjne oraz w kartach kredytowych. Dane na koniec czerwca 2010.

[13] Sytuacja na rynku kredytowym – wyniki ankiety do przewodniczących komitetów kredytowych, III kwartał 2010, Departament Systemu Finansowego, Narodowy Bank Polski, lipiec 2010

Autorzy