Zasady polityki antykorupcyjnej w firmie

Artykuł dr Dariusza Bąka adiunkta w Katedrze Przedsiębiorczości i Etyki w Biznesie Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, pochodzi z publikacji „17 wyzwań dla Polski – 17 odpowiedzi. Co firmy w Polsce mogą zrobić dla realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju?”, wydanej przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu w październiku 2018 roku.

Pobierz publikację >>

***

Indeks Percepcji Korupcji z 2017 r. sytuuje Polskę na 36. miejscu na 180 badanych państw, co oznacza spadek o siedem pozycji w stosunku do roku wcześniejszego. Abstrahując od spekulacji co do powodów spadku czy porównań z innymi krajami, warto przypomnieć, że sam indeks ukazuje się od 1995 roku i dotyczy problemu, który śmiało można uznać za jedno z istotniejszych zagadnień etycznych. Korupcja jest tą formą nieprawidłowości, która jednoznacznie odzwierciedla konflikt między dobrem indywidualnym a dobrem wspólnym.

Łamanie umowy społecznej

W wielu koncepcjach odnoszących się do idei umowy społecznej próbuje się uzasadnić, dlaczego jednostka powinna się zrzec części indywidualnych korzyści i podporządkować regulacjom umożliwiającym przewidywalne funkcjonowanie całej zbiorowości. John Rawls argumentuje na przykład, że uczestników umowy cechuje rozumność, czyli gotowość przyjęcia pewnych zasad i kryteriów jako sprawiedliwych warunków kooperacji i jednocześnie wola ich dotrzymania, przy gwarancji, że inni będą postępować tak samo[1]. Zdolność do rozstrzygania pojawiających się czasami konfliktów interesów w sposób inny niż jednoznacznie egoistyczny będzie zależeć od rozumnie określonej potrzeby współtworzenia i podtrzymywania warunków umów i zobowiązań w obrębie danej wspólnoty.

Jednocześnie – jak pokazuje indeks – doświadczamy odstępstw od tych założeń, co ma swoje bezpośrednie przełożenie, tak społeczne, jak ekonomiczne. Obydwa te wymiary znajdują swe odbicie w doświadczeniach firm, które muszą liczyć się z ryzykiem korupcji. Muszą też zmierzyć się z tym ryzykiem, wprowadzając stosowne strategie i narzędzia przeciwdziałające nieprawidłowościom. Polityka antykorupcyjna jawi się jako jeden z elementów programu etycznego organizacji, a odpowiedzialność za zachowanie zgodności z obowiązującymi normami prawnymi i standardami społecznymi spoczywa zazwyczaj na działach compliance.

Wykrywanie nadużyć i nieprawidłowości jest działalnością o złożonym charakterze. Część nieprawidłowości może mieć charakter systemowy i wynikać z niewłaściwego sposobu funkcjonowania samej organizacji. Może to prowadzić do naruszania praw pracowników lub prowokować sytuacje korupcyjne w relacjach z podmiotami zewnętrznymi (np. poprzez nadmiernie agresywne strategie marketingowe lub źle skonstruowane wewnętrzne systemy motywacyjne). Wykrywanie i przeciwdziałanie tego rodzaju nieprawidłowościom wymaga kompleksowych działań systemu compliance w zakresie monitorowania bieżących aktywności innych działów firmy, ale również zdolności wpływania na jej politykę i styl zarządzania.

W przypadku nadużyć o charakterze korupcyjnym ważna jest świadomość tego, że trudno w tym przypadku wskazać ofiarę, która – czując się poszkodowana – mogłaby wystąpić z informacją o zaistniałym zdarzeniu. Zarówno „dający”, jak i „biorący” czerpią z tego procederu określone korzyści, które w świetle groźby sankcji powodują „zmowę milczenia”.

Wykrywanie tego rodzaju nieprawidłowości wymaga wdrożenia szczególnych procedur kontrolnych oraz działań prewencyjnych, zorientowanych na:

1. delegowanie do wybranych zadań osób szczególnie odpowiedzialnych i doświadczonych,
2. wdrożenie zasady „szklanych ścian”, czyli zapewnienie największej możliwej w danym przypadku transparentności,
3. wdrożenie zasady „wielu oczu”, tzn. uzupełniania się pracowników w procesie decyzyjnym. Oprócz działań profilaktycznych, do których należy uzgodnienie określonego „minimum etycznego”, konieczne jest wprowadzenie możliwości informowania o zachowaniach naruszających reguły współżycia (procedury takie dotyczą oczywiście całego spektrum nadużyć i nieprawidłowości).

W zasadzie trudno postulować opracowanie wzorcowego i spójnego systemu przeciwdziałania korupcji. Jest to związane z tym, że każda firma/organizacja ma własną specyfikę wynikającą z osadzenia w danej branży, profilu działalności, otoczeniu prawnym itp. System taki powinien być niejako „szyty na miarę”. Można, oczywiście, wyróżnić kilka jego stałych elementów. Zaliczamy do nich: obszar wspomnianej już wcześniej profilaktyki; czynności związane z wykrywaniem i adekwatną reakcją; oraz – co równie istotne – stałą ewaluację systemu. Elementy te muszą być wprowadzone w wewnętrzne regulacje, procesy w firmie oraz w jej kulturę organizacyjną.

Najistotniejszym elementem wydaje się w tym kontekście profilaktyka. Przemawia za tym rachunek ekonomiczny (konsekwencje finansowe i reputacyjne nadużyć mogą być destrukcyjne dla firmy). Działania w tym zakresie powinny być planowe i obejmować zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych interesariuszy firmy.

W przypadku interesariuszy wewnętrznych, czyli pracowników, profilaktyka antykorupcyjna powinna funkcjonować już w momencie procesu rekrutacji. Kandydaci do pracy powinni liczyć się z możliwością weryfikacji danych zawartych w CV i sprawdzenia opinii wcześniejszych pracodawców na ich temat. Powinni też być zaznajomieni ze standardami etycznymi obowiązującymi w danej firmie. Nie chodzi tu jedynie o czysto mechaniczne podpisanie oświadczenia o zapoznaniu się z kodeksem etycznym. Ważne jest, by kandydat mógł wyartykułować swoje przekonania odnośnie do wartości funkcjonujących w firmie, a następnie – już jako pracownik – mógł zmierzyć się z problemami etycznymi omawianymi w czasie specjalnych szkoleń, których problematyka powinna być aktualizowana. Dobrą praktyką jest dyskusja dotycząca nieprawidłowości, które w jakiejś mierze wybrzmiały medialnie. Może to być okazją do osiągnięcia efektu dydaktycznego w zakresie profilaktyki korupcji oraz przetestowania obowiązujących w firmie rozwiązań antykorupcyjnych.

Celem tego typu działań nie jest jedynie przekazanie wiedzy, ale również włączenie pracownika w nurt kultury organizacyjnej i swoiste „myślenie wartościami”. Dobrym przykładem takiej orientacji może być Dyrektywa Rządu Federalnego w sprawie prewencji antykorupcyjnej[2], przytaczana również na stronach antykorupcja.gov.pl, gdzie w wyważony sposób określa się wymiar indywidualnej odpowiedzialności wobec ryzyka korupcji. Warto przytoczyć fragment tego dokumentu:

• Świeć przykładem: Pokaż swoim zachowaniem, że nie tolerujesz ani nie wspierasz korupcji.
• Natychmiast odrzucaj próby korupcji i bezzwłocznie informuj o nich osobę pierwszego kontaktu ds. prewencji antykorupcyjnej i swojego przełożonego.
• Jeśli przypuszczasz, że ktoś chce prosić Cię o bezprawne preferowanie jakiejś opcji, poproś koleżankę lub kolegę, by był(a) świadkiem rozmowy.
• Pracuj tak, aby w każdej chwili można było skontrolować Twoją pracę.
• Bezwzględnie oddzielaj życie prywatne od służbowego. Sprawdzaj, czy Twoje interesy prywatne nie stoją w sprzeczności z Twoimi zobowiązaniami służbowymi.
• Wspieraj instytucję, w której pracujesz, w wykrywaniu i wyjaśnianiu przypadków korupcji. Informuj osobę pierwszego kontaktu ds. prewencji korupcyjnej oraz swojego przełożonego, jeśli masz konkretne podejrzenia dotyczące zachowań korupcyjnych.
• Wspieraj instytucję, w której pracujesz, w wykrywaniu błędów w strukturze organizacyjnej, które ułatwiają zachowania korupcyjne.
• Przejdź szkolenia w zakresie prewencji korupcyjnej.
• Co zrobić, kiedy już się uwikłałeś? Uwolnij się od ciągłego strachu przed wykryciem! Oczyść się! Przyznaj się z własnej inicjatywy i złóż zeznania umożliwiające pełne wyjaśnienie stanu faktycznego, ponieważ może to skutkować złagodzeniem kary w postępowaniu karnym oraz dyscyplinarnym.

Szczegółowe rozwiązania antykorupcyjne skupiają się zazwyczaj na zapewnieniu odpowiedniego poziomu transparentności oraz wyeliminowaniu sytuacji mogących rodzić pokusę. W wielu firmach do podstawowych narzędzi polityki antykorupcyjnej należy obowiązek raportowania i rejestrowania wszelkich opłat, prezentów i innych wydatków związanych z przejawami gościnności. Dobrą praktyką jest wprowadzenie zasady transakcji bezgotówkowych i weryfikacja wydatków przez dział rozliczeń. Wobec partnerów biznesowych stosowane są procedury due diligence, a  – biorąc pod uwagę dużą dynamikę życia gospodarczego – weryfikacja taka powinna być co jakiś czas powtarzana. Pracownicy i partnerzy biznesowi powinni mieć możliwość interwencji w sytuacjach niejednoznacznych. Podstawą są dobrze skonstruowane kanały komunikacji i systemy ujawniania nadużyć. Niesłychanie ważne jest jednak to, by ich funkcjonowanie nie było odbierane jako czynnik opresyjny, a stanowiło wyraz staranności i dbałości o dobro firmy. To już jednak jest dziedziną kultury organizacyjnej i wartości respektowanych w firmie.

źródła:

[1] Rawls J., 1998, Liberalizm polityczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 89–97.

[2] http://antykorupcja.gov.pl/ak/publikacje-partnerow/dyrektywa-rzadu-federal/11609, Dyrektywa-Rzadu-Federalnego-w-sprawie-prewencji-antykorupcyjnej-w-administracji-.html

Autorzy