Artykuł ekspercki

Innowacyjny most integracji – technologie informatyczne w przeciwdziałaniu niepełnosprawności społecznej

6 kwietnia 2011

Autorka: Katarzyna Lorecka, Kierownik ds. Odpowiedzialności Społecznej, Kierownik Programu Wolontariatu Pracowniczego Microsoft

W XXI wieku, kiedy nowoczesne technologie informatyczne wkroczyły już do szkół oferując uczniom i nauczycielom coraz bogatsze możliwości nauki i wzajemnej komunikacji, większego znaczenia nabiera potrzeba dostrzeżenia zróżnicowania uczniów i uelastycznienia metod ich nauczania. Potencjał czerpania z narzędzi informatycznych sprzyjających przekazywaniu i zdobywaniu wiedzy sprawia, iż coraz istotniejszą kwestią jest by każde dziecko mające dostęp do nowych technologii w procesie kształcenia się mogło w możliwie równym stopniu z nich korzystać.

Wstęp – diagnostyka sytuacji

Od dziesięcioleci firmy informatyczne wspierają działania sektora edukacji rozwijając technologie pozwalające każdemu indywidualnemu użytkownikowi maksymalizować jego potencjał. Udostępniają dydaktykom coraz nowsze narzędzia informatyczne wzbogacające formy nauczania i prowadzenia zajęć. Oferują rozwiązania technologiczne, które mogą być dostosowane do indywidualnych potrzeb uczniów. Technologie informatyczne, jako narzędzie o bogatych funkcjonalnościach, wspomagają także proces uczenia się tych osób, które postrzegają świat nieco inaczej ze względu na ich niepełnosprawność. Zachodzi zatem potrzeba lepszego przyjrzenia się takim uczniom, ich sposobowi życia i potrzebom, a także zrozumienia w jaki sposób dostępne rozwiązania technologiczne mogą wspomóc proces ich edukacji na drodze do usamodzielnienia społecznego.

Niepełnosprawność a „sprawność społeczna”

Definicje niepełnosprawności są zróżnicowane i obejmują wielorakie formy ograniczenia sprawności –  poprzez opóźnienie w rozwoju psychicznym, niedowład zmysłów mowy, słuchu, czy wzroku, ograniczenie funkcji motorycznych, aż po potrzeby indywidualnej pomocy w codziennym funkcjonowaniu. Samo pojmowanie niepełnosprawności sensorycznej jest wielopłaszczyznowe. W odniesieniu do niepełnosprawności słuchu, dotyczy różnych stopni jego uszkodzenia bądź całkowitego braku. W roku 1993 Ministerstwo Edukacji Narodowej użyło w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością narządu słuchu pojęć: „niesłyszący” i „słabosłyszący”  [1]. Wiele osób nie w pełni sprawnych, podejmujących wyzwania zintegrowanego życia w społeczeństwie, kształcenia się, pracy zawodowej, przez aktywne życie społeczne, przeciwstawia się tzw. „niepełnosprawności społecznej”. Doświadczenia zdobywane już w szkole podstawowej poprzez kontakt z rówieśnikami i wejście na ścieżkę edukacji są także podstawą nabywania i doskonalenia ważnych predyspozycji potrzebnych w dalszym czynnym życiu społecznym. Dlatego kluczową sprawą jawi się zapewnienie uczniom niepełnosprawnym możliwie równych szans uczenia się, zarówno w klasach specjalnych, integracyjnych, jak i  w trybie indywidualnego toku nauczania. Nabyte już w pierwszych fazach edukacji umiejętności stworzą osobom niepełnosprawnym szansę dalszego pogłębiania wiedzy w szkolnictwie wyższym i zwiększą ich wartość na rynku pracy. Strategia Lizbońska na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia kładzie nacisk na podniesienie wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Jak czytamy na stronie internetowej Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans, niepełnosprawni obywatele  to około jedna szósta wszystkich mieszkańców Unii Europejskiej w wieku produkcyjnym. Jest to grupa niemal dwukrotnie częściej dotykana skutkami bezrobocia, niż osoby w pełni zdrowe, choć jednocześnie rzesze niepełnosprawnych w Europie chcą i mogą pracować, wymagając jedynie większego wsparcia i zrozumienia ich odmiennych potrzeb funkcjonalnych. W dobie recesji i niżu demograficznego odczuwanego w Europie, tych trendów nie wolno wręcz ignorować. Rodzi to potrzebę zrozumienia przez społeczeństwo i rządy państw naszego kontynentu, w jaki sposób i za pomocą jakich narzędzi edukacyjnych, prawnych czy też informatycznych, ułatwić integrację osób niepełnosprawnych. Jak efektywnie wykorzystać istniejące funkcjonalności ułatwień dostępu do rozwiązań technologicznych jako wsparcia dla szkolnictwa, i jaką rolę mogą odegrać nowe media w propagowaniu wiedzy na temat potrzeb grup defaworyzowanych społecznie.

Nowe technologie informatyczne

Pod pojęciem ułatwień dostępu do rozwiązań technologicznych rozumieć należy możliwości indywidualnego dostosowania ustawień oprogramowania, spełniających potrzeby wynikające z braku pełnej sprawności użytkownika. A także specjalistyczne oprogramowanie lub sprzęt wykonane w technice ułatwiającej jego obsługę osobie z konkretną formą niepełnosprawności czy dysfunkcji. Osoby z niepełnosprawnością wzroku mogą powiększać czcionkę, zmieniać jej kolor i rodzaj tak, by zawarte treści były dla nich jak najczytelniejsze. Funkcjonalności użytkowania oprogramowania przeznaczone dla osób z wadami słuchu obejmują między innymi regulację siły głosu i zmianę powiadomień z akustycznych na wizualne. [2]  Dzięki dostępnym rozwiązaniom oprogramowania i kamer internetowych uczniowie z wadami słuchu mogą zdalnie porozumiewać się ze sobą za pomocą znaków języka migowego, a także uczestniczyć w życiu społecznym. Ciekawym rozwiązaniem wśród dostępnych elektronicznych pomocy edukacyjnych na rynku amerykańskim i kanadyjskim jest iCommunicator, będący zaawansowanym technologicznie narzędziem przekształcającym na bieżąco mowę na język migowy.   Podobne innowacyjne kierunki rozwoju technologii informatycznej adresowanej do grup defaworyzowanych społecznie powstają także na gruncie lokalnym. Podczas największej na świecie olimpiady technologicznej Imagine Cup 2010, której organizatorem jest Microsoft, zespół polskich studentów „fteams” z Politechniki Łódzkiej zaprezentował projekt InterPeter, będący automatycznym tłumaczem języka migowego na język mówiony i odwrotnie. Koncepcja ta daje osobom z niepełnosprawnością słuchową możliwość samodzielnego porozumiewania się w czasie rzeczywistym z osobami słyszącymi. Dla wielu ludzi z dysfunkcjami opcje ułatwień użytkowania umożliwiają korzystanie z komputera. Tworzone są tak, by zaspokajały potrzeby wynikające zarówno z ograniczeń wzroku, jak i słuchu, mowy, zdolności uczenia się czy też niepełnosprawności fizycznej. Korzystanie z nich pomaga niwelować wykluczenie cyfrowe, a uczniom niepełnosprawnym, zwłaszcza w szkołach integracyjnych, pomaga nadążać z nauką za pełnosprawną częścią klasy.

Trendy światowe

Jeżeli często uczniowie ze specjalnymi wymaganiami edukacyjnymi ze względu na formy ich niepełnosprawności pobierają naukę w szkołach specjalnych bądź integracyjnych, ich przyszłość w świecie jutra będzie zależała w dużej mierze od ich samodzielności i zdolności adaptacyjnych. Statystyki pokazują [3], że znaczna większość amerykańskich uczniów z wadami słuchu pobiera edukację w szkołach integracyjnych sprzyjających doskonaleniu zdolności adaptacyjnych. Tendencja ta jest zauważalna także w przypadku uczniów o innych formach niepełnosprawności czy dysfunkcji [4]. Analiza opublikowana przez Uniwersytet w Waszyngtonie [5] wskazuje na wzrost procentowego udziału uczniów ze specjalnymi wymaganiami edukacyjnymi w szkolnictwie średnim. Jak czytamy na stronie internetowej Uniwersytetu Waszyngton, amerykańscy uczniowie z różnorodnymi formami niepełnosprawności stanowią 6% ogółu uczniów w przedziale ponadpodstawowym. Wymaga to od szkół wdrożenia specjalnych udogodnień edukacyjnych wyrównujących szanse w pozyskiwaniu wiedzy przez osoby o specyficznych potrzebach czy predyspozycjach. Usprawnienia te mogą obejmować np. alternatywne bądź wydłużone formy egzaminów, pomoc w nauce, nagrania pomocy dydaktycznych, wsparcie psychologiczne, asystę tłumaczy języka migowego, dostępność technologii informatycznych i sprzętu z funkcjonalnością indywidualnego dostosowania do możliwości użytkownika. Pod egidą UNESCO powstał opublikowany w 2009 roku poradnik dla dydaktyków pracujących z uczniami o różnorodnych wymaganiach edukacyjnych [6], służący wyrównywaniu ich szans w dostępie do wiedzy, a także praktycznej integracji społeczeństwa. W kontekście praw człowieka i zasad odpowiedzialności społecznej tematyka różnorodności w szkołach i niwelowania barier staje się coraz bardziej istotna na arenie międzynarodowej. W roku 2010 Microsoft opublikował najnowszą wersję „Accessibility: A Guide for Educators”, praktycznego kompendium wiedzy na temat funkcjonalności oprogramowania dostosowanych dla użytkowników o różnorodnych formach niepełnosprawności.  Informator ten pomaga dydaktykom pracującym z uczniami o specjalnych wymaganiach edukacyjnych odpowiednio dostosowywać formy nauczania przy pomocy nowatorskich rozwiązań informatycznych.

Niepełnosprawni w polskiej oświacie

W 1995 roku Centre of Educational Research and Innovation (CERI) opublikowało statystyki porównawcze dotyczące niepełnosprawnych uczniów o różnorodnych potrzebach edukacyjnych.  W projekcie tym wzięło udział 29 krajów, w tym także Polska. Badanie dotyczyło określenia proporcji uczniów niepełnosprawnych w poszczególnych fazach edukacji, w przedziale od szkolnictwa podstawowego po średnie, i podzielone zostało na zdefiniowane grupy niepełnosprawności. Tendencja z roku 1995 wskazywała, iż najwięcej (9 %) polskich uczniów o całkowitym lub dużym braku słuchu uczęszczało do specjalnych szkół ponadgimnazjalnych (dawniej odpowiednik ostatnich klas liceum) , podczas gdy najwięcej (4%) uczniów z częściowym niedowładem słuchu uczyło się w specjalnych szkołach podstawowych. Zwraca uwagę brak pełnych danych potrzebnych by uznać to badanie za kompletne, niemniej jego wyniki wskazują na ambicje uczniów niepełnosprawnych odnośnie kształcenia się i dążenia ku pełnosprawności społecznej. W publikacji „Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością” autorstwa Danuty Gorajewskiej [7]  widzimy jednak obraz statystyk z 2005 roku, dotyczących niskiego wykształcenia osób niepełnosprawnych – aż 70,8% niepełnosprawnej młodzieży nie miała średniego wykształcenia, zaś wyższe wykształcenie zdobyło zaledwie 5,2% niepełnosprawnych. Dane GUS z roku szkolnego 2008/2009, odzwierciedlające stan wykształcenia uczniów z wadami słuchu wskazują, iż studenci niesłyszący i słabosłyszący stanowili zaledwie 0,089% wszystkich studentów. [8] Statystyki te odsłaniają potrzebę wspierania procesu edukacji osób niepełnosprawnych poprzez poszerzanie zakresu istniejących udogodnień edukacyjnych o nowe możliwości, jakie daje rozwój nowoczesnych technologii.

Bezpieczeństwo w internecie

Dla dzisiejszych uczniów o specjalnych wymaganiach edukacyjnych umiejętności informatyczne mogą stanowić furtkę do samodzielności. Dlatego edukacja XXI wieku powinna zwracać baczną uwagę na grupy społeczne i ich indywidualne potrzeby, i przekazywać uczniom umiejętność korzystania z dostosowanych do ich możliwości rozwiązań technologicznych. A w miarę coraz powszechniejszego korzystania przez uczniów niepełnosprawnych ze zdobyczy innowacyjnych technologii dostarczać  im już na początkowych etapach życia szkolnego, wiedzy na temat zasad bezpiecznego korzystania z Internetu. Dziecko głuche, dla którego za chwilę świat stale rozwijających się nowych technologii informatycznych stanie się pomostem ku integracji, powinno w sposób naturalny dowiadywać się o możliwych zagrożeniach internetowych i umiejętnie wobec nich reagować. Zagrożenia internetowe dotyczą wszystkich użytkowników Internetu, bez względu na ich ubytki zdrowotne. Nie wszystkie jednak ogólnodostępne materiały edukacyjne z tego zakresu zrozumiałe są dla uczniów z pewnymi formami niepełnosprawności np. narządu słuchu. Takich pomocy dydaktycznych, przystosowanych do użytku przez niesłyszących i ich nauczycieli jest na świecie bardzo mało. Szczególnie znaczące są tu dokonania Anglii, gdzie  NSPCC – organizacja dobroczynna zajmująca się m.in. zapobieganiem okrucieństwu w stosunku do dzieci, opracowała instrukcję na temat bezpieczeństwa dzieci niesłyszących, obejmującą także wytyczne jak bezpiecznie korzystać z Internetu i telefonów komórkowych. W przygotowaniu są także filmy instruktażowe z zakresu zapobiegania cyberprzemocy, realizowane w brytyjskim języku migowym przez organizację Childnet International.

Materiały edukacyjne „3…2…1…Internet” dla dzieci niesłyszących

W lutym 2009 r. Microsoft wraz z Fundacją Dzieci Niczyje i Fundacją Kierowca Bezpieczny, opracował materiały edukacyjne nt. bezpieczeństwa w Internecie, skierowane do uczniów klas szkół podstawowych, ich nauczycieli, rodziców i opiekunów. Podstawę pakietu edukacyjnego stanowiła seria filmów animowanych przedstawiających potencjalne zagrożenia, jakie młodzi użytkownicy komputerów mogą napotkać w Sieci, a także wskazówki dotyczące właściwego korzystania z Internetu.  Projekt wsparł społecznie Krzysztof Hołowczyc, udzielając swojego wizerunku i stając się przewodnikiem dzieci po świecie potencjalnych zagrożeń internetowych. Materiały o nazwie „3…2…1…Internet” [9] spotkały się z dużym uznaniem dzieci i dorosłych. Rok szkolny 2009/2010 zaowocował przeszkoleniem z właściwych nawyków korzystania z Internetu stu tysięcy uczniów szkół podstawowych w Polsce. Niewątpliwy sukces tych materiałów skłonił ich twórców do podjęcia działań na rzecz udostępnienia tego narzędzia edukacyjnego także uczniom o specjalnych wymaganiach nauczania, niemogących dotychczas czerpać z dostępnego źródła wiedzy – uczniom z wadami narządu słuchu.

Pod koniec roku 2009 Microsoft Polska przeprowadził pilotażowy projekt dostosowania ww. materiałów do potrzeb dzieci głuchych. Inicjatywę poparł Zespół Szkół nr3 w Lublinie. Przy udziale dyrekcji szkoły i nauczycieli uczniów niesłyszących  powstał pierwszy materiał roboczy będący bazą do dalszych pogłębionych prac nad jak najciekawszą dla dzieci głuchych formą przekazu. We współpracy Microsoft z Polskim Związkiem Głuchych (partner projektu) rozpoczął się drugi etap projektu, włączający certyfikowanych przez Polski Związek Głuchych lektorów polskiego języka migowego, praktyków i metodyków tematyki nauczania bezpieczeństwa internetowego z Fundacji Dzieci Niczyje (partner projektu), specjalistów montażu z firmy RedBranch oraz uczniów Instytutu Głuchoniemych w Warszawie. Każda za stron uczestniczących w realizacji drugiego etapu projektu miała sprostać innym wyzwaniom.

Lektorzy języka migowego, z Polskiego Związku Głuchych, podjęli się interpretacji tekstu scenariusza filmu edukacyjnego i znalezienia jak najlepszej formy przekazania zawartej w nim wiedzy. Wyzwaniem było jak najciekawsze przełożenie języka mówionego na polski język migowy, pierwszy język dzieci, których obydwoje rodziców jest głuchych. Zastosowanie polskiego języka migowego pozwoliło bowiem na najciekawszą formę ekspresji mającą największe szanse zaciekawić dzieci, do których kierowane są materiały edukacyjne „3…2…1…Internet”. Dogłębnie rozważono niemanualne formy przekazu, mimikę, ruchy ciała, a nawet kolor ubrań lektorów nie zakłócający percepcji gestykulacji. Lektorów z ubytkami słuchu wspierał słyszący tłumacz języka migowego. Takie podejście do przekazania uczniom treści filmów edukacyjnych dało możliwość dopracowania jak najlepiej przyswajalnej dla niesłyszących młodych odbiorców formy ekspresji. Na etapie montażu przeanalizowano możliwości synchronizacji ścieżki oryginalnej filmu z tłumaczeniem migowym. Z uwagi na specyfikę polskiego języka migowego, oraz nacisk kładziony przez partnerów na jak najlepsze uatrakcyjnienie formy przekazu, zastosowano sekwencje łączące wypowiedzi nie jednego, lecz dwóch a nawet trzech lektorów pojawiających się w kadrze. Te sceny żywych dialogów i złożonych sytuacji przy zastosowaniu innowacyjnej metody montażu, pozwoliły na przekazanie dzieciom zrozumiałych treści. Liczne konsultacje oraz próby testowe na grupie uczniów Instytutu Głuchoniemych w Warszawie pozwoliły osiągnąć efekt zrozumiały i atrakcyjny dla dzieci niesłyszących. Kluczową sprawą na etapie montażu była ścisła współpraca ze słyszącym tłumaczem języka migowego, asystującym przy całym drugim etapie projektu. Współdziałanie to dało możliwość doskonałego skoordynowania oryginalnych sekwencji filmowych z tłumaczonymi. Scenariusze dydaktyczne opisujące sposób prowadzenia zajęć na bazie ww. materiałów także wymagały od ich twórców wprowadzenia modyfikacji. Głusi uczniowie klas podstawowych nie posługują się jeszcze tak biegle językiem pisanym co ich słyszący rówieśnicy. Ćwiczenia lekcyjne oparte na przetłumaczonych filmach musiały być zatem specjalnie zaadaptowane na potrzeby uczniów niesłyszących. Ta praca zespołowa osób słyszących oraz niesłyszących, tworzących wspólną platformę komunikacji, zaowocowała stworzeniem pierwszej w Polsce adaptacji istniejących materiałów edukacyjnych z zakresu bezpiecznego korzystania z Internetu przeznaczonej dla dzieci głuchych, ich nauczycieli posługujących się polskim językiem migowym, oraz rodziców i opiekunów. Oficjalna premiera tych materiałów miała miejsce we wrześniu 2010 roku, tuż po Światowym Dniu Głuchego, podczas konferencji zwracającej uwagę na osiągnięcia, ale też potrzeby osób niesłyszących.

Projekt ten był pionierskim przedsięwzięciem w skali kraju, wytyczającym ścieżkę dla innych podobnych inicjatyw. Wypracowane przez partnerów formy przekazu takie jak standardy pracy lektorów czy montażu, mogą być z powodzeniem stosowane w podobnych projektach edukacyjnych dla dzieci niesłyszących. To znacząca inicjatywa także na skalę światową. Niewiele jest podobnych materiałów edukacyjnych dla dzieci z wadami słuchu, łączących treści edukacyjne z zakresu właściwych nawyków korzystania z Sieci z ciekawymi wizualicjami scenek rodzajowych, na jakie narażeni są także ich słyszący rówieśnicy. Możliwość zaadaptowania istniejących już pomocy dydaktycznych na potrzeby głuchych użytkowników Sieci, stwarza im szansę na korzystanie z udogodnień nowoczesnej technologii , przy jednoczesnej znajomości dobrych praktyk unikania ryzykownych zachowań i reagowania wobec zagrożeń internetowych.

Podsumowanie

Pomimo, że definicje niepełnosprawności i statystki gromadzone przez światowe organizacje są bardzo zróżnicowane, liczba ludzi niepełnosprawnych w skali globalnej jest ogromna. Według statystyk Polskiego Związku Głuchych [10] liczba dzieci i młodzieży z wadami słuchu będących dziś pod opieką Poradni i Ośrodków Rehabilitacji w Polsce przekracza 9 tysięcy. Najwięcej, bo aż ponad 5 tysięcy dzieci to młodzież w wieku 7 – 18 lat. Jest to także przedział wiekowy, w którym dzieci głuche najaktywniej pobierają edukację i sięgają po elektroniczne środki dostępu do źródeł wiedzy. To rozpiętość wiekowa, w której poszukiwania wiedzy, lecz także próby określenia własnej indywidualnej tożsamości i kontakt z nowymi mediami, mogą narazić użytkowników Sieci na różne formy cyberprzemocy. Podkreślając zatem znaczenie, jakie ma rozwój innowacyjnej myśli technologicznej dla procesu integracji osób społecznie dotąd wykluczanych, należy położyć nacisk na nauczanie osób niepełnosprawnych właściwych i bezpiecznych sposobów korzystania z nowoczesnych technologii. Korzystanie przez szkoły z innowacyjnych rozwiązań informatycznych, oferujących możliwość indywidualnej konfiguracji funkcjonalności użytkowania, nie tylko ułatwi dzieciom niepełnosprawnym uczenie się, lecz także zwiększy ich szanse na udane życie zawodowe i społeczne w świecie jutra. Obserwowana tendencja niżu demograficznego sprawiająca, iż społeczeństwo staje się coraz starsze, skłania również do zadbania o grupy, które chcą i mogą prowadzić aktywne życie zawodowe. To działanie długofalowego budowania społeczeństwa wiedzy i stabilności gospodarczej państwa. Partnerskie współdziałanie sektora edukacji, organizacji społecznych zrzeszających osoby niepełnosprawne, organów legislacyjnych i firm informatycznych buduje pomost ku lepszej integracji grup defaworyzowanych i tworzy solidne podstawy kapitału społecznego.

Źródła

  1. U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics (2010). Digest of Education Statistics, 2009 (NCES 2010-013), Chapter 2
  2. An Institutional Perspective on Students with Disabilities in Postsecondary Education, National Center for Educational Statistics, Postsecondary Education Quick Information System, August 1999, http://www.washington.edu/doit/Faculty/Rights/Background/statistics.html
  3. NCES, http://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=59
  4. Centre of Educational Research and Innovation http://www.oecd.org/document/32/0,3343,en_2649_39263294_38914528_1_1_1_1,00.html
  5. Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings. Bangkok: UNESCO Bangkok, 2009.109 pp.(Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly  Environments Specialized Booklet 3)
  6. NSPCC, http://www.nspcc.org.uk/inform/publications/safe_wda58697.html
  7. Childnet International, http://www.childnet-int.org/kia/sen/
  8. Microsoft, A Guide for Educators, http://www.microsoft.com/enable/education/
  9. http://www.icommunicator.com
  10. Polski Związek Głuchych, statystyki z roku 2010
  11. Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=429&langId=pl
  12. Portal edukacyjny „Literka” , http://literka.pl/article/show/id/32027 , (cytowane: zarządzenie nr 29 z dnia 04 października 1993r. w sprawie zasad organizacji opieki nad uczniami… Dz. Urz. MEN nr9 poz. 36)
  13. Biblioteczka przyjaciół integracji, Integracja.pl, „Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością”, Danuta Gorajewska, http://www.niepelnosprawni.pl/files/www.niepelnosprawni.pl/public/rozne_pliki/fakty_i_mity_2009.pdf
  14. Szkoły wyższe i ich finanse w 2008 roku, GUS

[1] Dz. Urz. MEN nr 9 poz. 36.

[2] Microsoft, Accessibility: A Guide for Educators

[3] NCES, żródło: U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics (2010). Digest of Education Statistics, 2009 (NCES 2010-013), Chapter 2.

[4] J.w.

[5] http://washington.edu, żródło: An Institutional Perspective on Students with Disabilities in Postsecondary Education, National Center for Educational Statistics, Postsecondary Education Quick Information System, August 1999.

[6] Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings,Bangkok: UNESCO Bangkok, 2009.109 pp.(Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-FriendlyEnvironments Specialized Booklet 3).

[7] Biblioteczka przyjaciół integracji, Integracja.pl, „Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością”, Danuta Gorajewska, http://www.niepelnosprawni.pl.

[8] Szkoły wyższe i ich finanse w 2008 roku, GUS.

[9] http://www.321internet.pl

[10] Dane PZG z 2010 roku

Autorzy