Artykuł ekspercki

Corporate Social Responsibility w Niemczech

21 stycznia 2009

To, że Niemcy zaliczają się do ścisłej światowej czołówki państw najbardziej rozwiniętych pod względem gospodarczym jest w świecie rzeczą tak powszechnie znaną jak klasa niemieckiej reprezentacji piłkarskiej, która za każdym razem przy okazji organizacji Mistrzostw Świata i Europy w Piłce Nożnej jest postrzegana jako faworyt do odegrania kluczowej roli w rozgrywkach.

Założenia te zdają się potwierdzać dane statystyczne: niemiecki PNB w roku 2007 był trzecim co do wielkości w skali światowej, cztery niemieckie firmy znalazły się w roku 2006 w pierwszej dziesiątce rankingu pięciuset największych europejskich przedsiębiorstw notowanych na giełdzie, Niemcom przypadło pierwsze miejsce w światowym rankingu największych eksporterów oraz drugie miejsce w rankingu importerów za rok 2006, no i wreszcie co najciekawsze dla fanów sportu – Niemcy zajmują aktualnie trzecie miejsce w międzynarodowym rankingu FIFA drużyn piłkarskich, są trzykrotnym mistrzem świata oraz tegorocznym wicemistrzem Europy w piłce nożnej.

Odnosząc się w oparciu o powyższe statystyki ekonomiczno-sportowe do zagadnienia społecznej odpowiedzialności biznesu nasuwa się pytanie, czy Niemcy tak jak w gospodarce i sporcie słusznie mogą być upatrywani jako jeden z faworytów w gronie wiodących państw w europejskim oraz międzynarodowym rankingu CSR? Pisząc w ogólnym zarysie, na bazie niemieckich doświadczeń ostatnich lat oraz zachodzących aktualnie trendów na polu CSR można wyrazić przekonanie, iż Niemcy są na dobrej drodze do stania się ważnym państwem nadającym ton europejskiemu CSR. W odniesieniu do innych krajów w Europie, Niemcy mogą poszczycić się z jednej strony konkretnymi pozytywnymi przykładami w rozwoju odpowiedzialnego biznesu, z drugiej zaś istnieje jednakże wyraźna potrzeba do bardziej wzmożonego jego rozbudowania i usystematyzowania ze strony wszystkich aktorów biorących udział w jego kształtowaniu, zwłaszcza instytucji rządowych i przedsiębiorstw.

Przechodząc do szerszej charakterystyki CSR w Niemczech, warto byłoby w pierwszej kolejności poddać głębszej analizie takie zagadnienia jak: na jakich fundamentach opiera się niemiecki CSR? Jakie podmioty nadają główny ton jemu rozwojowi ? Jakie kluczowe trendy zachodzą aktualnie w jego obrębie?

Niemiecki CSR, podobnie jak CSR w innych krajach Unii Europejskiej, opiera się na najważniejszych wypracowanych dotychczas międzynarodowych instrumentach odpowiedzialnego biznesu, tj.: inicjatywie Narodów Zjednoczonych Global Compact, wytycznych OECD dla przedsiębiorstw międzynarodowych oraz deklaracji Międzynarodowej Organizacji Pracy n/t przedsiębiorstw międzynarodowych i polityki socjalnej. Te trzy instrumenty tworzą razem wspólny dla niemieckiego CSR kanon zasad, wartości i mechanizmów społecznej odpowiedzialności biznesu. Ich wdrażanie w praktyce tudzież odniesienia do nich dają się zauważyć zarówno w działaniach podejmowanych przez podmioty gospodarcze, zrzeszenia gospodarcze, instytucje rządowe, organizacje pozarządowe czy środowisko naukowe. Uzupełnieniem tego trzyczęściowego kanonu są inne międzynarodowe instrumenty, tj. m.in.: Zielona Księga Komisji Europejskiej n/t społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, program Global Reporting Initiative, proces certyfikacji ISO (w tym norma zarządzania środowiskowego ISO 14001) oraz Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu EMAS. Jako ciekawostkę można nadmienić fakt, iż w tym ostatnim systemie pierwsze miejsce przed Hiszpanią i Włochami przypada właśnie Niemcom. Na 4132 przedsiębiorstw zarejestrowanych w EMAS aż 1425 pochodzi z Niemiec (co daje 34,4% ogólnej sumy wszystkich uczestniczących w tym systemie firm).

Do podmiotów zaangażowanych w mniejszym lub większym stopniu w dialog oraz praktyczne wdrażanie, rozwój oraz promocję idei CSR na gruncie niemieckim zaliczają się przedsiębiorstwa, zrzeszenia gospodarcze, instytucje rządowe, NGOs, związki zawodowe, środowisko nauki oraz media. Poniżej zestawienie najważniejszych z nich:

  1. Przedsiębiorstwa: przede wszystkim duże koncerny (np. BWM, Henkel, Bayer, Siemens, Adidas, Bosch, etc.) oraz firmy z kapitałem państwowym (np. Deutsche Bahn, Deutsche Telekom, Deutsche Bank, Deutsche Lufthansa etc.).
  2. Zrzeszenia gospodarcze: m.in. Federalny Związek Przemysłu Niemieckiego (BDI), Federalne Zrzeszenie Niemieckich Organizacji Pracodawców (BDA) Centralny Związek Niemieckiego Rzemiosła (ZDH), Niemiecki Związek Izb Przemysłowo-Handlowych (DIHK).
  3. Polityka: m.in. rząd (Bundesregierung), Ministerstwo Pracy i Spraw Społecznych (BMAS), Ministerstwo Środowiska (BMU), Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (BMZ), Ministerstwo Spraw Zagranicznych (AA), Ministerstwo  Gospodarki i Technologii (BMWI), Niemieckie Towarzystwo d/s Technicznej Współpracy (GTZ), Rada d/s Zrównoważonego Rozwoju (Rat für nachhaltige Entwicklung).
  4. Organizacje pozarządowe: m.in. GermanWatch, Niemiecki Związek Ochrony Przyrody (NABU), Niemiecki Związek Ochrony Środowiska Przyrody (BUND), Transparency International Niemcy, Oxfam Niemcy, Zrzeszenie Niemieckich Organizacji Pozarządowych (VENRO).
  5. Związki zawodowe: m.in. Zjednoczony Związek Zawodowy Pracowników Usług (VER.DI).
  6. Środowisko nauki: m.in. Fundacja Bertelsmanna (Bertelsmann Stiftung), Instytut Ekologiczny (Ökoinstitut), Instytut Badań nad Gospodarką Ekologiczną (Das Institut für ökologische Wirtschaftsforschung)
  7. Media, sieci, platformy informacyjne: W szczególności specjalistyczne media i portale informacyjne (rządowe, pozarządowe) o tematyce CSR jak np. Glocalist, CSR News, CSR Germany, CSR-in-Deutschland, etc.

W tym bogatym zbiorze krzyżują się i uzupełniają różne role odgrywane przez poszczególnych aktorów. Analizując specyfikę niemieckiego CSR w kontekście zaangażowanych w jego rozwój podmiotów, wyróżnić można kilka zasadniczych procesów:

1) Tworzenie ponadsektorowych inicjatyw i podejmowanie prób ożywienia wspólnego dialogu n/t niemieckiego CSR przy współpracy wszystkich lub części wymienionych grup. Przykładem może być Forum Zrównoważonego Rozwoju Niemieckiej Gospodarki „Econsense”, stworzone w roku 2000 z inicjatywy Federalnego Związku Przemysłu Niemieckiego, będące platformą wspólnych projektów 25 wiodących niemieckich przedsiębiorstw międzynarodowych i zrzeszeń niemieckiej gospodarki wielu branż. W jego skład wchodzą m.in. takie przedsiębiorstwa jak: Bayer, BMW, Bosch, Deutsche Bahn, Deutsche Bank, Deutsche Telekom, Deutsche Lufthansa, Siemens, TUI, Vodafone czy Volkswagen. Forum podejmuje różnorodne inicjatywy, tj.: publikacja przez jego członków corocznych raportów n/t wdrażania CSR, działania w dziedzinie Corporate Citizenship, organizacja warsztatów i konferencji, dokumentacja „dobrych praktyk”, stymulowanie ponadsektorowego dialogu n/t CSR.

Kolejnym przykładem jest inicjatywa „Freiheit und Verantwortung”, powołana do życia w roku 2000 pod patronatem prezydenta Niemiec przez czołowe zrzeszenia gospodarcze niemieckiej gospodarki, tj.: Federalny Związek Przemysłu Niemieckiego, Federalne Zrzeszenie Niemieckich Organizacji Pracodawców, Centralny Związek Niemieckiego Rzemiosła oraz Niemiecki Związek Izb Przemysłowo-Handlowych. W ramach inicjatywy organizowane są publiczne sympozja n/t CSR oraz coroczna uroczystość wręczenia nagrody „Swoboda i Odpowiedzialność” (Freiheit und Verantwortung) dla małych, średnich i dużych przedsiębiorstw.

2) Postępująca, coraz aktywniejsza partycypacja instytucji politycznych, przede wszystkim rządu, w tworzeniu sprawnych ram funkcjonowania dla niemieckiego CSR.

Do najnowszych zmian zachodzących na polu CSR w Niemczech zaliczają się przede wszystkim wyraźne starania rządu zmierzające do stworzenia niemieckiej narodowej strategii CSR. Instytucją rozwijającą tą koncepcję jest Ministerstwo Pracy i Spraw Społecznych, które do wyborów w roku 2005 zajmowało się tematem społecznej odpowiedzialności biznesu jako Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Wraz z niemieckim rządem, ministerstwo pracuje obecnie nad opracowaniem koncepcji narodowej strategii CSR pod hasłem „wartości przedsiębiorstw” (Unternehmenswerte). Ważnym przyczynkiem do inicjacji tego projektu była zorganizowana w kwietniu br. w Berlinie konferencja „Odpowiedzialne przedsiębiorstwa – zysk dla wszystkich” (Unternehmen in Verantwortung – ein Gewinn für alle) z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Spraw Społecznych oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Podczas konferencji, w której udział wzięli przedstawiciele przedsiębiorstw, zrzeszeń gospodarczych, instytucji rządowych, NGOs i związków zawodowych (w sumie 350 osób), ogłoszono podjęcie prac na stworzeniem wspólnej narodowej strategii CSR. Owocem konferencji było powołanie do życia platformy internetowej informującej o problematyce CSR oraz bieżących postępach w pracach rządu (www.csr-in-deutschland.de). Kolejnym krokiem ma być powołanie do życia narodowego ponadsektorowego forum, które ma współpracować z instytucjami rządowymi.

Do dodatkowych zadań Ministerstwa Pracy i Spraw Społecznych zalicza się m.in. reprezentacja interesów Niemiec w Grupie Eksperckiej d/s CSR przy Komisji Europejskiej, jak także współpraca przy opracowaniu koncepcji najnowszej normy ISO 26000 określającej wymogi w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, która ma wejść w użycie w roku 2009.

Ważną rolę odgrywają również Ministerstwo Ochrony Środowiska, prowadzące m.in. warsztaty tematyczne odnośnie CSR oraz analizujące raporty n/t polityki zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, jak również Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, organizujące kilkukrotnie w ciągu roku okrągły stół n/t kodeksów postępowania, będącym ponadsektorowym forum obrad dla przedsiębiorstw, niemieckich instytucji rządowych, organizacji pozarządowych i związków zawodowych (tzw. Der Runde Tisch Verhaltenskodizes), wspierającym narodowy ponadsektorowy dialog n/t CSR. Ta ostatnia instytucja bierze jednocześnie udział w międzynarodowych inicjatywach programu UN Global Compact (obok Ministerstwa Spraw Zagranicznych).

Ponadto w politykę CSR zaangażowane są również aktywnie Ministerstwo Gospodarki i Technologii, odgrywające rolę narodowego punktu kontaktowego w/s wytycznych OECD dla międzynarodowych przedsiębiorstw, oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych, wspierające inicjatywy w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu niemieckich przedsiębiorstw za granicą, zwłaszcza w krajach rozwijających się.

Kolejną, istotną instytucją jest Rada ds. Zrównoważonego Rozwoju, utworzona jeszcze w roku 2001 przez rząd Gerharda Schrödera, która doradza rządowi w procesie tworzenia narodowej strategii zrównoważonego rozwoju, odnoszącej się również do zagadnień CSR. Składająca się z prominentnych przedstawicieli niemieckiego życia publicznego Rada partycypuje w kreowaniu dialogu społecznego n/t CSR.

3) Cechująca się zróżnicowanym stopniem zaawansowania praktyka CSR realizowana dobrowolnie lub przy współpracy z instytucjami rządowymi przez niemieckie podmioty gospodarcze w kraju i zagranicą.

Motorem polityki CSR są w Niemczech przede wszystkim duże koncerny i firmy z kapitałem państwowym, np. BMW, Bosch, Daimler, Deutsche Bahn, Deutsche Bank, Deutsche Telekom, etc. Są one najbardziej aktywnymi aktorami CSR, podejmującymi różnorodne inicjatywy na różnych polach. Swoje dokonania zestawiają w corocznie publikowanych raportach n/t polityki zrównoważonego rozwoju i CSR  (Nachhaltigkeits- i CSR-Berichte). Duże koncerny, za sprawą spółek córek, wykazują tendencję do eksportu prowadzonej polityki CSR również do filii zagranicznych.

Według najnowszych badań, pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu jest jednocześnie szeroko zakorzenione w większości małych i średnich niemieckich przedsiębiorstw. W ogólnej ocenie wykazują one jednakże większą, niż duże koncerny, skłonność do sięgania po pojedyncze zagadnienia CSR. Sponsoring, przed datkami pieniężnymi i wspieraniem inicjatyw lokalnych jest przy tym najpopularniejszą formą ich zaangażowania. Co interesujące, zdecydowana większość małych i średnich firm upatruje odpowiedzialne i społeczne działania jako ważny element strategii rozwojowej i działania na rynku, podobnie jak duże koncerny.

4) Krytyka działań podejmowanych przez podmioty gospodarcze ze strony niemieckich NGOs.

Ważnym aktorem biorącym udział w dialogu n/t CSR stanowią w Niemczech również organizacje pozarządowe, odgrywające rolę krytyka poczynań przedsiębiorstw i rządu. Za przykład mogą posłużyć m.in. działania organizacji GermanWatch, wydającej publikacje n/t polityki CSR, w których podejmowana jest krytyka działań wybranych niemieckich firm.

5) Zainteresowanie tematem CSR wśród mediów przy okazji działań podejmowanych przez inne podmioty, jak również powoływanie do życia specjalistycznych portali informacyjnych n/t CSR (rządowych, pozarządowych).

Przykładem jest portal informacyjny „CSR Germany”, powołany do życia wspólnie przez Federalny Związek Przemysłu Niemieckiego i Federalne Zrzeszenie Niemieckich Organizacji Pracodawców, stworzony ku idei zbudowania wspólnej sieci powiązań w ramach CSR, wspierania wymiany doświadczeń (dobre praktyki) oraz informowania o dokonaniach przedsiębiorstw w dziedzinie społecznej odpowiedzialności biznesu.

Oprócz tego wyróżnić można portal CSR News, powstały z inicjatywy Fundacji Korporacyjnej Odpowiedzialności („Stiftung Unternehmensverantwortung”), będący platformą informacyjną oraz narzędziem wspólnego dialogu n/t CSR.

Przykładem specjalistycznych mediów jest Glocalist, informujący na swoich stronach internetowych oraz poprzez miesięcznik m.in. o różnorodnych aspektach CSR na przykładzie działań przedsiębiorstw, NGOs czy społeczeństwa obywatelskiego.

Jednocześnie tworzone są specjalne portale rządowe, jak np. przytoczona już platforma CSR-in-Deutschland. Dodatkowo, wspólnie z Fundacją Bertelsmanna, Ministerstwo Spraw Zagranicznych opracowuje aktualnie portal mający zaprezentować opinii publicznej zbiór dobrych praktyk niemieckich przedsiębiorstw za granicą.

Na podstawie analizy działań przedsiębiorstw i instytucji politycznych, dorobku badań niemieckiego środowiska naukowego oraz komentarzy świata mediów odnośnie CSR w Niemczech, można wyprowadzić następujące konkluzje:

  1. Niemiecki CSR funkcjonuje w obrębie rozbudowanej sieci różnorodnych regulacji i przepisów, wywodzących się m.in. z realizowanej przez rząd polityki zrównoważonego rozwoju, polityki ochrony środowiska jak i rozwiniętej społecznej gospodarce rynkowej. Jednakże popularne m.in. wśród dużych koncernów i firm o kapitale państwowym raportowanie n/t aktywności na polu CSR nie jest ujęte w specjalnych przepisach jako konieczność prawna i pozostaje wciąż działaniem dobrowolnym.
  2. Przekonanie o korzyściach świadomego i dobrowolnego zaangażowania w dziedzinie CSR jest wśród przedsiębiorstw wciąż w małym stopniu rozpowszechniona. Wynika ono jednakże nie tylko z braku zainteresowania czy demotywacji firm, lecz również po części z biernej postawy lub braku zaufania do przedsiębiorstw ze strony opinii publicznej, która nie zauważa ich starań lub upatruje je za działania PR, zaprogramowane w zdecydowanej mierze na poprawę wizerunku.
  3. Mimo rozwiniętej w Niemczech infrastruktury organizacji pozarządowych, NGOs są często postrzegane przez przedsiębiorstwa jako podrzędny partner, co wpływa negatywnie na budowanie ponadsektorowego dialogu wokół CSR. Innym problemem jest fakt, iż NGOs zajmując opozycyjną rolę w stosunku do przedsiębiorstw, skupiają się głównie na ich krytyce i często nie są zainteresowane kooperacją z przedsiębiorstwami.
  4. W ogólnej ocenie, niemieckie przedsiębiorstwa ograniczają się wciąż do wdrażania pojedynczych wybranych aspektów CSR.
  5. Siłą napędową niemieckiego CSR są przede wszystkim działania w dziedzinie ochrony środowiska czy poprawy warunków pracy.
  6. W Niemczech widoczny jest konflikt w zakresie różnego postrzegania współpracy z przedsiębiorstwami: z jednej strony zachęca się firmy do dobrowolnego przejęcia większej odpowiedzialności (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej), z drugiej słychać głosy postulujące o uzupełnienie brakujących regulacji prawnych, mające na celu narzucenie przedsiębiorstwom obowiązku większej przejrzystości w dziedzinie CSR oraz „przymuszenie” do prowadzenia polityki społecznej odpowiedzialności.

Pozytywną puentą jest fakt, iż na poziomie polityki widać postępy w rozwoju CSR. Aktualnie w Niemczech toczy się aktywna debata wokół konieczności opracowania niemieckiej narodowej polityki CSR, która niesie ze sobą szansę na stworzenie sprawnie funkcjonującego systemu, opierającego się na partnerskich relacjach wszystkich podmiotów, stymulującego ich aktywne zaangażowanie oraz prowadzącego do wykreowania i umocnienia wspólnego przekonania o wartościach CSR i wypracowania wzajemnych korzyści dla wszystkich.

Według Fundacji Bertelsmanna, kluczem do sukcesu mogło by być przejęcie przez niemiecki rząd pełnej odpowiedzialności za kreowanie CSR w Niemczech oraz jednoczesne jego usytuowanie się w roli inicjatora, pośrednika i partnera wzajemnego ponadsektorowego dialogu. Pozytywne przesłanie konferencji w Berlinie, na której wielokrotnie padało hasło, że „Niemcy potrzebują wspólnej strategii CSR, gdyż odpowiedzialne firmy to zysk dla wszystkich”, można odebrać jako zapowiedź jeszcze aktywniejszego włączenia się instytucji politycznych w tym zakresie.

Do końca października 2008 roku obecnie urzędujący gabinet pod przewodnictwem Angeli Merkel ma opublikować raport n/t realizacji CSR w Niemczech. Kolejne tygodnie powinny więc przynieść odpowiedź, na ile konferencja berlińska stanie się zaczątkiem do zbudowania solidnego fundamentu CSR w Niemczech oraz jednoczesnego włączenia się Niemiec do rywalizacji na polu CSR z wiodącymi w tej dziedzinie państwami Europy, W. Brytanią czy Szwecją.

Źródła

Strony internetowe niemieckich inicjatyw CSR

Strony internetowe niemieckich instytucji politycznych

Strony internetowe niemieckich zrzeszeń gospodarczych

Strony internetowe niemieckich NGOs

Strony internetowe niemieckiego środowiska nauki

Strony internetowe niemieckiego świata mediów

Opracowania

  • Bertelsmann Stiftung, Partner Staat? CSR-Politik in Europa, Gütersloh 2006

Autorzy

Wojciech Rośkiewicz