Relacja z debaty „Klauzule społeczne w zamówieniach publicznych. Szanse i wyzwania”

Zbyt małe wykorzystanie potencjału zamówień publicznych do wyrównywania szans osób defaworyzowanych na rynku pracy wciąż jest realnym problemem. Jednak skala stosowania klauzul społecznych rośnie, a można znaleźć przykłady, gdzie używane są na masową skalę i przynoszą realne korzyści. 

11 kwietnia w siedzibie Najwyższej Izby Kontroli odbyła się debata poświęcona stosowaniu klauzul społecznych w zamówieniach publicznych. Okazją do jej przeprowadzenia była publikacja raportu „Klauzule społeczne w zamówieniach publicznych udzielanych przez administrację publiczną”, będącego informacją po przeprowadzonej przez NIK kontroli.

Badane było stosowanie w zamówieniach publicznych tzw. klauzul społecznych, czyli wymogu zatrudniania do realizacji zamówień osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Chodzi przede wszystkim o niepełnosprawnych i długotrwale bezrobotnych, ale też osoby młodociane, wychodzące z chorób alkoholowych i nałogu narkotykowego, byłych więźniów czy uchodźców.

Spotkanie zgromadziło szefów ważnych jednostek państwowych (m.in. Głównego Urzędu Statystycznego, Urzędu Zamówień Publicznych), przedstawicieli ministerstw (m.in. Ministerstwa Rozwoju) i samorządów (Miasto Częstochowa, Urząd m. st. Warszawy, Brzeziny) świata nauki, pracodawców, związków zawodowych i organizacji społecznych.

Klauzule społeczne na masową skalę – to możliwe

Niestety wyniki potwierdziły wcześniejsze doniesienia o znikomej skali stosowania takich klauzul. W kontrolowanych jednostkach administracji rządowej w latach 2013-2016 zawierało je jedynie 0,9% umów. W przypadku jednostek samorządu terytorialnego było to 2,5 %. Warto jednak zwrócić uwagę na ogromną rozpiętość w stosowaniu tych rozwiązań pomiędzy poszczególnymi gminami – od 0,01% do 68,7% wartości umów!

Ważne wnioski dotyczyły przygotowania do realizacji umów z klauzulami. O ile większość kontrolowanych jednostek badała możliwość zastosowania klauzul społecznych w planowanych zamówieniach, to nie prowadzono rozeznania rynku pod kątem podmiotów, które byłyby w stanie te warunki spełnić. Sprawiało to, że wykonawcy mieli niekiedy problemy ze znalezieniem osób, które zobowiązani byli zatrudnić.

Nie dokonywano również oceny skutków, kosztów i korzyści zastosowanych rozwiązań. Zdaniem NIK dobrą praktyką powinno stać się przeprowadzanie takiej oceny, która byłaby wykorzystana przy planowaniu kolejnych zamówień. Wśród zaleceń znalazły się też zachęty do stosowania klauzul społecznych w zamówieniach mniejszej skali, by organizacje zatrudniające osoby defaworyzowane poradziły sobie z ich realizacją.

Trzeba podkreślić, że dzięki zastosowaniu klauzul w badanych zamówieniach zatrudnienie znalazło 67 osób bezrobotnych i 62 osoby niepełnosprawne, a 351 osób zostało zatrudnionych na podstawie umów o pracę.

Nie tylko klauzule społeczne

W debacie wystąpił także Prezes GUS Dominik Rozkrut, który przedstawił sytuację osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost aktywności zawodowej tych osób (16%) oraz zmniejszenie bezrobocia (10%). Wciąż jednak wartości te są mniej korzystne niż w przypadku osób w pełni sprawnych (odpowiednio 56 i 6,2%). Podkreślił, że wykształcenie policealne posiada jedynie 29% osób niepełnosprawnych, w porównaniu do 45% ogółu, a jest to czynnik wyraźnie zwiększający szanse zatrudnienia.

Dr hab. Joanna Tyrowicz z Wydziału Nauk Ekonomicznych UW mówiąc o rynku pracy w Polsce oceniła, że błędne jest powszechne przekonanie o nadmiernym wykorzystywaniu umów cywilnoprawnych przez przedsiębiorców (wynoszące ok. 5 %). Odnosząc to do zamówień publicznych oceniła, że przed zastosowaniem wymogu zatrudniania na podstawie umowy o pracę konieczna jest ocena czy będą osoby, które takimi umowami są zainteresowane.

Występująca na spotkaniu Prezes Urzędu Zamówień Publicznych Małgorzata Stręciwilk przedstawiła dane dotyczące stosowania klauzul społecznych w części 2016r. wskazujące, że skala ich stosowania była w tym roku większa niż w poprzednich. Zapewniła też, że UZP będzie szkolił instytucje kontrolne, które oceniają realizowanie zamówień, aby miały świadomość roli stosowania klauzul społecznych.

Ważnym głosem w debacie były prezentacje wygłoszone przez przedstawicieli miejskich samorządów z Warszawy i Częstochowy, którzy opisali w jaki sposób stosowane w ich miastach rozwiązania sprzyjają stosowaniu społecznie odpowiedzialnych zamówień publicznych.

Głos zabrali również zaproszeni goście, między innymi przedstawiciel Forum Odpowiedzialnego Biznesu, który zwrócił uwagę na potrzebę kompleksowego podejścia do stosowania zrównoważonych rozwiązań w zamówieniach publicznych wykraczających poza klauzule społeczne i sięgających także do aspektów środowiskowych i innowacyjnych. Trend ten będzie dominował na świecie o czym świadczy chociażby promocja takiego podejścia w Celach Zrównoważonego Rozwoju.

O badaniu

Kontrola prowadzona była od 4 czerwca do 6 października 2016 r. w 29 jednostkach. Były to m.in. wybrane główne urzędy państwowe oraz jednostki samorządu terytorialnego. W dokumencie uwzględniono również odpowiedzi na ankiety uzyskane z 1687 gmin (ponad 68 % wszystkich gmin w Polsce) 215 starostw powiatowych (68 % wszystkich powiatów) i 12 urzędów marszałkowskich.

Celem była ocena stosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych. Głównym powodem kontroli była mała skala stosowania klauzul społecznych w ZP podnoszona przez media i organizacje społeczne.

Więcej o rezultatach kontroli na stronie NIK.

Opracowanie: Tadeusz Joniewicz